ИҚТИСОДИЁТИ РАҚАМӢ ПОЯГУЗОР БАРОИ РАВАНДҲОИ ЗЕҲНИ СУНЪӢ

Раматшоев Д.А. - Докорторанти PhD-и

соли аввали Иниститути илмҳои

гуманитарии ба номи академик

Б. Искандарови АМИТ                    

ИҚТИСОДИЁТИ РАҚАМӢ ПОЯГУЗОР БАРОИ РАВАНДҲОИ ЗЕҲНИ СУНЪӢ

 “Тоҷикистон дар ҷодаи гузариш ба рақамикунонии соҳаҳои иқтисоди миллӣ ҷиҳати таъмин намудани шаффофияти муносибатҳои иқтисодиву молиявӣ қадамҳои устувор гузошта истодааст”.  Э. Раҳмон

Дар солҳои охир равандҳои иқтисодиёти рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷорӣ шуда истодааст. Чаро мо бояд ба иқтисодиёти рақамӣ гузарем?  Оё барои Ҷумҳурии Тоҷикистон ин зарур аст? Бале, дар даврони истиқлолият ва расидан ба чунин пешравиҳо пешниҳоди Пешвои миллат бахусус баробар шудан бо ҷаҳони мутамаддин заруртарин кор - ин ҷорӣ намудани иқтисодиёти рақамӣ ва истифода бурани технологияи муосир ба ҳисоб меравад.

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми солонаи худ ба Маҷлиси Олӣ қайд намудаанд: «…дар шароити кунунӣ рушди технологияҳои рақамӣ шарти асосии рақобатнокии иқтисодӣ ба шумор меравад».

Аз ин рӯ агар дигар давлатҳо аз иқтисодиёти рақамӣ бархурдор бошанду мо набошем, иқтисодиёт ва савдою пешрафт нахоҳад шуд. Дар дигар соҳаҳо бошад, аз қабили истифодабарии иттилооти рақамӣ ва технологияҳои мутараққӣ ин қафомонӣ низ мушоҳида мешавад. Дар ин робита дар Паёми навбатии Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон масъалаи мазкур мавриди баррасӣ қарор гирифта, таъкид карда шуд, ки  «.., татбиқи барномаҳои қабулнамудаи мо барои гузаштан ба ин раванд қонеъкунанда нестанд ва зарур аст, ки чораҳои ба ташаккули шароит барои тақвияти соҳаи рақамикунонӣ мусоидаткунанда андешида шаванд».

Дар ҷаҳони муосир агар мардум аз технологияи муосир истифода набарад, пешрафт нахоҳад кард. Аз ин лиҳоз барои мо истифода бурдани технология ва аз худ намудани он зарур аст, ки бояд дучанд кору фаъолият намоем. Барои бартарафсозии чунин мушкилот аз тарафи Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар охири соли 2019 Консепсияи иқтисодиёти рақамӣ тасдиқ гардида, ҷиҳати омодасозии «Барномаи миёнамуҳлати рушди иқтисодиёти рақамӣ» дар назди Ҳукумати мамлакат вазифаҳо гузошта  шуд.

Имсол низ барои боз ҳам ҷоннок намудани корҳо ва бо мақсади таҳкими асосҳои институтсионалии иқтисоди рақамӣ, рушди инфрасохтори иттилоотиву коммуникатсионӣ дар тамоми қаламрави кишвар, рақамикунонии соҳаҳои иқтисоди миллӣ ва вусъатбахшии раванди амалӣ намудани “ҳукумати электронӣ” ба Ҳукумати мамлакат ва сохтору мақомоти дахлдор супориш дода шуд, ки доир ба таъсис додани Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон чораҷӯӣ намоянд.

Аз ин лиҳоз инҳо поягузорӣ барои ояндаҳои наздик ва расидан ба пешравиҳои баландтар расидани мамлакат ба ҳисоб меравад. Истифодабарии технология барои давлату мардум чи медиҳад?

Пеш аз ҳама:

• фароҳам овардани шароити зиндагии мардум;
• осон гардонидани кору фаъолият дар тамоми соҳаҳо;
• сарфа намудани вақт;
• шаффияти кори тамоми соҳаҳо;
• поягузори барои ташкил намудани зеҳни сунъӣ;
• дасрас ва системаи ягонаи коммуникативидошта

ва дигар самтҳоро дар бар мегирад. Иқтисоди сабз, Иқтисодиёти рақамӣ ва расидан ба зеҳни сунъӣ пайдарпайии корро талаб намуда, ҳар самт бояд дар вақти муаяйншуда иҷро карда шавад. Баъди ҷорӣ гардидани иқтисодиёти рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон марҳилаи нави технологӣ ва коммуникатсионӣ аниқтараш зеҳни сунъӣ ҷойгузини ин марҳила хоҳад гашт.

Зеҳни сунъӣ марҳилаи нави идоракунӣ буда, он метавонад дар қабул намудани қарорҳо оид ба амалҳои ҳаррӯзаи инсоният ва амалӣ гардонидани фаъолият нақши муҳимро мебозад. Дар ояндаҳои наздик зеҳни сунъӣ дар бисёр соҳаҳо таъсири назарраси худро хоҳад расонд. Амалҳои зеҳни сунъие, ки метавонанд ба фаъолияти инсонҳо таъсиррасон ҳастанд, мисол меорем:

Ҷойҳои корӣ: Зеҳни сунъиро аллакай барои фаъолияти шумораи зиёд ба ҷойи одамон дар корхонаву муассисаҳо истифода  намуда истодаанд. Зеҳни сунъӣ амалҳоеро ба мисли ҷамъоварии маълумот, таҳлил ва қабули қарор оид ба фаъолияти одамон дар корхонаҳо иҷро намуда истодааст.

Муошират: Зеҳни сунъӣ барои эҷоди шаклҳои нави муошират ба монанди муоширати виртуалӣ ва чатботҳо истифода мешавад. Ин технологияҳои нави муоширатӣ метавонанд муоширатро самаранок ва осон гардонанд, инчунин роҳҳои нави муошират бо дигаронро фароҳам оранд.

Тандурустӣ: Зеҳни сунъӣ барои таҳияи усулҳои нави табобат тавасути технологияи муосир ва ташхиси бемориҳо истифода  бурда мешавад. Зеҳни сунъӣ ба табибон барои дарк ва аниқ намудани бемориҳо кӯмак менамояд. Дар асоси маълумотҳои пешниҳоднамудаи зеҳни сунъӣ табибон қарори дахлдорро қабул мекунанд.

         Ҳар як истифодабаранда бояд дар хотир дошта бошад: Технология рӯз то рӯз рушд меёбад, аммо идеяҳо ва назарҳое ҳанӯз ҳам паси парда ҳастанд. Мо бояд аз тараққиёт ва пешравии технология натарсида, бараъкс онро дар вақти муайяншуда аз худ намуда, барои пешрафти зиндагӣ истифода барем. Ҳар як пешравӣ ва пайдо гардидани як навгонӣ ин тарсу ҳарос нест, балки дуруст истифода бурдану барои зиндагии инсонҳо ба ҳисоб меравад. Масалан, пайдо гардидани телефонҳои мобилӣ. Баъзе инсонҳо онҳоро зиёновар шумурда, қабул надоштанд вале имруз аз хурдсол то миёнасолу пиронсолон ба хубӣ аз барномаҳои телефонӣ барои муошират ва бизнесу дигар намуд хизмарасониҳо истифода менамоянд. Касе агар аз навогониҳо тарсаду онро нодуруст донад, дунё дигар ба чунин одамҳо мунтазир нахоҳад шуд ва мо бояд ҳамқадами замон буда, барои ноил гардидан ба пешравиҳо саҳмгузор бошем.

Ба ҳамин хотир Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон  «Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2040» дар самти таъсиси IT паркҳо ва рушди рақамикунонии иқтисоди кишвар қарорҳо қабул намуда, озмоишгоҳи зеҳни сунъӣ бо номи «TajRupt»-ро дар ҷумҳурӣ роҳандозӣ намуданд.

Ин пешравиҳо ба хотири пешрафи ҳаёт равона гардидаанд ва мо бо  ин пешравиҳо ба дастовардҳои назаррас ноил хоҳем гашт.

ИФТИХОРИ ХАЛҚИ ТОҶИК

Офаридаев Назрӣ, доктори илмҳои

филологияи тоҷик, сарходими илмии

шуъбаи забонњои помирии Институти

илмҳои гуманитарии ба номи академик Б. Искандарови АМИТ          

ИФТИХОРИ ХАЛҚИ  ТОҶИК

      Имрӯзҳо дар шабакаҳои иҷтимоӣ баҳс дар атрофи мансубияти қавмии Абуалӣ ибни Сино идома дорад. Дар ҳақиқат ин нобиғаи бузурги сатҳи ҷаҳонӣ баъди чандин қарнҳо низ маҳбубияту маъруфияти зиёди худро дар байни халқҳои гуногун нигоҳ доштааст, ҳар миллату ҳар қавм мехоҳад бо номи ӯ ифтихор дошта бошад. Бале, ин бозгӯи бузургии Абуалӣ ибни Синост. Абуалӣ ибни Сино яке аз асосгузорони илми тибби илмӣ мебошад. Назарияҳои илмии тиббии ӯ таи садсолаҳо дар Аврупо ба сифати дастури табибон қарор гирифта буданд ва ба рушди ояндаи илми тиб мусоидат намудаанд.

         Аз ин рӯ, ҳар як халқу миллат мехоҳанд ӯро аз они худ ҳисоб кунанд ва бо номи эшон ифтихор намоянд.

         Яке аз бузургтарин ва нахустин муаррифгари Абуалӣ ибни Сино  устод Айнӣ  будаанд, ки дар асарашон оид ба ҳаёту осори Сино навишта буданд:

           “Аз рӯи қайди манбаъҳои Шарқ осори илмии Абуалӣ ибни Сино 77 номгӯй буда, баъзе китобҳои панҷҷилдӣ, даҳҷилдӣ, 18- ҷилдӣ ва 20- ҷилдӣ ҳам дар ҳамин ҷадвал бо як ном навишта шудааст. Ҳамаи асарҳои илмии ин донишманди ҷаҳонӣ аз қабили мантиқ, табииёт, геометрия, астрономия, тиб, дар мавзуъҳои фанҳои ҳақиқӣ буда, “Алқонун” ном асари ба илми тиб оидаш сабаби шуҳрати ҷаҳониаш гардидааст. Маълум аст, ки “Алқонун” дар асрҳои миёна ба баъзе забонҳои Европа ва аз ин ҷумла чандин бор ба забони лотинӣ тарҷума шуда, то аввалҳои асри XVIII дар мактабҳои тиббии Европа китоби дарсӣ ва дар муолиҷахонаҳо дастуруламали тиббӣ шуда омадааст ва ба ин восита муаллифи худ Абуалӣ ибни Синоро бо унвони Авицена машҳури ҷаҳон кардааст.........”

    “Алқонун” қисмҳои назарӣ ва амалии тибро дарбар гирифта, ба панҷ китоб тақсим меёбад: китоби якум дар бораи масъалаҳои умумии илми тиб; китоби дуюм дар бораи давоҳое, ки ба танҳоӣ ва аз ғайри таркиб ба кор бурда мешавад; китоби сеюм дар бораи бемориҳое, ки аз сар то қадами инсон ба аъзои баданаш, хоҳ дарунӣ бошанд ва хоҳ берунӣ, пайдо мешаванд; китоби чорум дар бораи бемориҳое, ки ба ягон узви ҷудогонаи бадани инсон махсус нестанд; китоби панҷум дар бораи давоҳои мураккаб ва тарзи таркиби онҳо. Ҳаҷми умумии “Алқонун” дар саҳифаҳои калони 29 сатрӣ 1776 саҳифа буда, тахминан 140 ҷузъи чопӣ меояд” [1].

         Дар кишварҳои пасошуравии Осиёи Марказӣ эҳёи ифтихороти миллӣ ва ба тариқи шоиста муаррифӣ намудани таърихи пурифтихори халқҳои ин кишварҳо дар шароити соҳибистиқлолӣ як амри табиист. Зеро ҳар як мамлакати соҳибистиқлоли минтақа мехоҳад дар арсаи байналмилалӣ савобиқи  фарҳангии худро муаррифӣ созад, ва табиист, ки дар ин маврид аз роҳу воситаҳои гуногун истифода мекунанд. Аз тариқи шабакаи телевизионии CNN Абуали ибни Синоро мутафаккир ва олими халқи ҳамсояи ўзбек муаррифӣ намудан низ аз ҷумлаи ҳамин гуна талошҳост. Дар баробари ин солҳои охир аз ҷониби донишмандони кишвари ҳамсоя талошҳои ғайриилмии айният додани мафҳуми ҷуғрофии Турон ба Туркистон, ба қавмияти турк мансуб донистани  амирони давлати Сомониён ва ғайра низ ба мушоҳида мерасад, ки аз як тараф таҳрифи муғризонаи далелҳои таърихӣ бошад, аз тарафи дигар, шояд, талошҳои халқи ҳамсоя ба қасди муаррифии шоистаи худ дар сатҳи ҷомеаи байналмилалӣ  бошад.

      Муаррифӣ намудани ин ҳувияти миллии ин ё он шахсияти таърихӣ, ки чандин асрҳо пеш зиндагию эҷод кардааст, баъзе мушкилиҳоро ба вуҷуд меорад.

      1.Сохтори сиёсию маъмурии кишвару давлатҳои имрӯза аз гузашта тафовут дорад. Макони таваллуди шоиру мутафаккири  бузург ва мансуби кадом  кишвар будани ў баъзан ба эътибор гирифта мешавад. Чун зодгоҳи Шайхурраис имрӯз дар қаламрави кишвари ҳамсояи Ӯзбекистон мебошад, ӯро ба мамлакат ва миллати худ мансуб медонанд. Онҳое, ки аз таъриху фарҳанги ин сарзамин огоҳанд, хуб медонанд, ки кишваре он вақт бо номи  Ӯзбекистон дар харитаи минтақаи Осиёи Марказӣ вуҷуд надошт. Дар робита ба ин чунин баҳс низ дар мавриди Низомии Ганҷавӣ  ба миён меояд. Зодгоҳи шоир имрӯз дар қаламрави кишвари Озарбойҷон мебошад ва ҳамчун шоири озарбойҷонӣ муаррифӣ мешавад. Бояд ёдовар шуд, ки дар замони Шуравӣ дар ин маврид бо фармоиши Маскав ба мақсади  нигоҳ доштани эътидол ва “таҳкими дӯстии халқҳо” дар муаррифӣ намудани ҳувияти миллии мутафаккирону олимону шоирони гузашта ба таҳрифҳо камтар роҳ дода мешуд. Вале дар он замон  низ ашхоси ғаразхоҳе буданд, ки  ба таҳрифи воқеият роҳ дода буданд. Соли 1980 ҷашни бузургдошти Абуалӣ ибни Сино таҷлил  гардид. Пайкараи Буалӣ дар пойтахти Тоҷикистон – шаҳри Душанбе қомат афрохт. Вале дар раванди омодагӣ ба ин ҷашн монеаҳои зиёди сунъӣ аз тарафи доираҳои муайяни кишвари ҳамсоя ва марказ ба вуҷуд оварда шуда буданд. Бо саъю талоши хастанопазири фарзанди фарзонаи миллат, Призеденти Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон Муҳаммад Осимӣ бисёре аз мушкилот рафъ шуда, ҷойгоҳи Сино чун фарзанди халқи тоҷик дар таърихи тамаддуни Осиёи Миёна аз нав барқарор гардид.

2. Меъёри муҳимми муаррифии ҳувияти миллии нобиғаҳои гузашта забони осори онҳо мебошад. Агар аз ин нуќтаи назар масъаларо мавриди баррасӣ қарор диҳем, осори Шайхурраис ба ду забон: забони модарии худи ӯ – забони тоҷикӣ ва забони арабӣ таълиф шудаанд. Забони арабӣ дар асри шоир – забони илм ва забони байналмилалӣ дар олами ислом ба ҳисоб мерафт. Бисёре аз мутафаккирони Шарқ новобаста ба мансубияти миллиашон осори илмии худро ба забони арабӣ таълиф кардаанд.

      Дар ин бора устод Садриддин Айнӣ навишта буданд:

       “Абуалӣ ибни Сино бештарин асарҳояшро ба забони арабӣ, ки дар он вақтҳо забони илмӣ ба шумор мерафт, таълиф кардааст. Бо вуҷуди ин забони модарии худ – тоҷикиро аз назар дур напартофтааст. “Донишнома”, мақола дар бораи набз ва баъзе чизҳои дигарашро ва ҳам як қисми рубоӣ ва шеърҳояшро ба забони тоҷикӣ навиштааст ва инчунин китоберо аз забони ҳиндӣ ба забони тоҷикӣ тарҷума кардааст”…..

 “Донишнома” ба забони тоҷикии сода буда, панҷ илмро дарбар мегирад: 1. Мантиқ; 2. Табииёт; 3. Илми ҳайат; 4. Мусиқӣ; ва 5. Илми берун аз табиат.

Муаллиф дар аввали ин китоб мегӯяд (айнан): “... Китобе тасниф кунам ба порсии дарӣ (яъне тоҷикӣ) ки андар вай аз аслҳо ва нуктаҳои панҷ илм аз илмҳои Ҳикмати пешинагон гирд оварам ба ғояти ихтисор...”[1]

      Як ҷумларо аз осори Буалӣ Сино пайдо накардаанд, ки ба забони туркӣ – ўзбекӣ навишта шудааст. Ҳарчанд зодгоҳи  Буалӣ дар қаламрави имрӯзаи кишвари Ўзбекистон бошад, ҳам як қисме аз осори эшон ба забони модариаш – тоҷикӣ таълиф гардидааст.

3. Тамоюли сеюми масъала ба ҳеҷ халқу миллате мансуб надонистани Буалӣ Сино мебошад. Қисме аз мусташриқони хориҷӣ Синоро мутафаккир, файласуф ва табиби бузурги Осиёи Миёна муаррифӣ мекунанд. Ба ҳувияти этникиаш ишорае накардаанд. Иддаи дигари муҳаққиқони хориҷӣ ӯро донишманд, табиб ва файласуфи мусулмонӣ муаррифӣ мекунанд. Пажуҳишгарони хориҷӣ усули таҳқиқи масъаларо аз зовияи мансубияти ҷуғрофӣ ва мансубияти динӣ анҷом медиҳанд.
4. Аз нав доғ гардидани масъалаи аз худ намудани фарзанди халқи тоҷик аз ҷониби донишмандону зиёиён ва рўзноманигорони кишвари ҳамсоя ба раванду ҷунбишҳои ҳамгироии давлатҳои туркзабон иртибот мегирад, ки ғояҳои пантуркизмро дар шароити нави ҷаҳонии қарни XXI аз нав эҳё кардан мехоҳанд. Аз ин ҷиҳат барои нишон додани шаҳомати туркӣ ба кори аз они худ намудани намояндагони миллатҳои дигар, ки шуҳрати ҷаҳонӣ доранд, даст мезананд.
5. Мавриди зикр аст, ки доираҳои муайяне дар кишвари Ўзбекистон бо ин роҳ мехоҳанд мамлакати моро таҳти фишор қарор диҳанд. Муносибати ҳасанае, ки бо ҳусни нияти Сарварони ҳар ду давлат барқарор гардидааст, онро халалдор созанд. Дар ин маврид моро зарур аст, ки манофеи миллӣ ва сарвату мероси миллии худро ҳифз карда  тавонем. Абуалӣ ибни Сино бояд ба як намоди арзишу сарвати миллии мо табдил ёбад ва муаррифгари нақши халқи тоҷик на танҳо дар тамаддуни Осиёи Марказӣ, балки дар тамаддуни ҷаҳонӣ бошад. Ба қавли устод Садриддин Айнӣ Абуалӣ ибни Сино “ифтихори халқи тоҷик, падари медитсинаи рӯи дунё” мебошад.

Пайнавишт:

1. Садриддин Айнӣ, Абуалӣ ибни Сино // Шарқи Сурх, 1951, №11.

ҶАШНҲОИ МУШОБЕҲ БА САДА

Шоинбеков Аловиддин - мудири шуъбаи таърих,

бостоншиносӣ ва мардумшиносии ИИГ ба номи

академик Б. Искандарови АМИТ, номзади илми таърих

ҶАШНҲОИ МУШОБЕҲ БА САДА

    Қаблан тамоми мардуми шарифи Тоҷикистонро бо фарорасии муждаи баҳор- ҷашни Сада табрику таҳният гуфта барояшон тани сиҳат, рӯзгори хушу обод, сулҳу амонӣ таманно дорам. Баъдан баъзе маълумотҳои мардумнигорӣ (этнографӣ) оиди ҷашнҳои мушобеҳ (аналог) -и Сада барои хонандагони гиромӣ баррасӣ менамоям.

    Дар солҳои истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ибтикори Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти  Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷашнҳои миллӣ аз нав эҳёву барқарор шуданд.  Аз ҷумла, соли 2017 Пешвои Миллат ҷашни Садаро ба тақвими ҷашнҳои миллии мо шомил гардонд ва иброз доштаанд, ки: “зарур аст, ки дастовардҳои маънавию моддии мардуми шарифи мо ба феҳристи умумичаҳонии ЮНЕСКО ворид гарданд ва нақши тамаддунсози миллати тоҷикро минбаъд низ боло баранд.”

     Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва як зумра шахсони воқеӣ ин дастури Ҷаноби Олиро сармашқи кори худ карда дар ҳамкорӣ ва ҳамраъйӣ бо Ҷумҳурии Исломии Ирон барои ворид кардани ин ҷашни таърихӣ-табиӣ ба феҳристи умумичаҳонии ЮНЕСКО корҳои амалии назаррас анҷом доданд. Хушбахтона, 6-уми декабри соли 2023 дар Касан Республикаи Ботсвана дар сессияи 18-уми Кумитаи байнидавлатҳо оид ба мероси фарҳанги ғайримоддии (номалмуси) Юнеско баргузор гардид, ки дар он номинатсияи муштараки Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Исломии Ирон “ҷашни Сада” вориди рӯйихати мероси фарҳанги ғайримоддии инсоният гашт, яъне ин ҷашн мақоми байналмилалӣ гирифт.

     Дар замони Шӯравӣ мардумшиносон ва фолклоршиносон ҷашнҳои мушобеҳи ҷашни Садаро дар алоҳидагӣ омӯхтаанд ва дар маҷмуъ онҳоро  ҷашнҳои мушобеҳи Сада намешумурданд.

    Фақат яке аз олимони Шӯравӣ-  муҳаққиқи ҷашнҳои тақвимӣ  А. Э. Негмати дар асари худ «Земледельческие календарные праздники древних таджиков  и их предков» дар боби «Аналоги праздника Сада по данным этнографии» навиштааст, ки ҷашни Сада бо ҷашнҳои мардумии  сокинони Бадахшон «раҷ-δед» ва «ғамунд», ки ҳар ду маънои «қулбакашӣ»-ро доранд айният доранд  [Негмати, 1989 с. 36].  Вале мусаллам аст, ки ин ҷашнҳо  оғози маросими ҷуфтбарорӣ ҳастанд ва бевосита дар фасли баҳор қайд карда мешаванду бо Сада ягон иртиботе надоранд.

Пас кадом ҷашнҳо бо Сада мушобеҳ ҳастанд?

     Дар Тоҷикистони соҳибистиқлол бархе аз фолклоршиносону мардумшиносон баъзе ҷашнҳою маросимҳоро мушобеҳи ҷашни Сада маҳсуб медонанд. Масалан, доир ба иртиботи Сада бо парастиши офтоб ва ҷашни “Офтоб дар мард”- яъне Хирпичор, фолклоршиносон Н. ва О. Шакармамадовҳо чунин қайд кардаанд. “Дар гузаштаи начандон дур дар баъзе мавзеъҳои Кӯҳистони Бадахшон Шогунбаҳор ва ё наврӯзи оламро дар се давр ҷашн мегирифтанд. Аз рӯи нақли куҳансолон маросими аввал, ки ибтидои ҷашни шогунӣ ҳисоб меёфт, хирпичор (хорпачор “офтоб дар мард”)  ном дошта, он дар рӯзҳои охири моҳи январ баргузор мегардид.... Аҷаб нест, ки маросими хирпичор ба яке аз маросимҳои мубораки аҷдодонамон ҷашни Сада равобити қавӣ дошта бошад” [Н. Шакармамадов., О. Шакармамадов,  2003. с. 36].   Ва ин аввалин ишорае буд аз тарафи устод Н. Шакармамадов оид ба мушобеи ҷашни Сада бо Хирпичор.

     Баъдтар мо ба тадқиқотҳои Н. Шакармамадов ва Икромиддин Муҳиддинов такя карда чунин ҳисоб кардем, ки Граваша дар Язгулом, Хирпичор дар Шуғнон, “Хẙрпачор” дар Бартанги поён, “Хẙрγаwд” ё “Боҷайём”  дар Бартанги боло  “Хẙрпапуδ” дар Рӯшон мушобеҳи ҷашни Сада ҳастанд. Фолклоршинос Д. Раҳимӣ дар таҳқиқи ҷашни Сада хизмати калон кардаст ва  бахшида ба ин ҷашн соли 2020 як китобро чоп кардааст, ки дар он ҷо як бобро чунин унвон гузоштааст: «Хирпичор идомаи ҷашни Сада дар Бадахшон». Ба фикрам, чунин номгузорӣ мантиқан нодуруст аст, зеро ки Хирпичор идомаи ҷашни Сада нест, балки ин ҷашн айнан дар ҳамон вақту соат мегузарад ва ин ҷашн аналоги ҷашни  Сада аст.  

     Ҳамаи ҷашнҳое, ки дар боло зикр намудем, аз рӯи вақту замон  айнан бо  Сада  баробар меоянд. Яъне ҳамаи ин идҳо баъди ба итмом расидани чиллаи калон (аз нимаи дуюми рӯзи 31-уми январ то нимаи аввали рӯзи 1-уми феврал) таҷлил мегарданд. Агар ба шарте даромади чиллаи зимистонро аз шаби Ялдо 22-юми декабр оғоз намоянд. Фақат  Боҷайёми мардуми Бартанги боло сана ва рӯзи муайян надошта, аз 1-ум то 10-уми моҳи феврал, дар ин миён ба кадом санае, ки рӯзи чоршанбе рост меояд, ҳамон рӯз онро ҷашн мегиранд  [ А. Маскаев, 2018. с.5]. 

    Як чиз боиси зикр аст, ки то кунун ҳисоби ҳисобдонону муллоҳо ва ҳалифаҳо оиди оғозу анҷоми “чиллаи калон” бо ҳам мувофиқ нестанд. Як қисми онҳо даромади чилларо аз 18-ум-19-уми декабр мегиранд, бинобар ин чиллаи онҳо рӯзҳои 28-29-уми январ мебарояд. Тибқи тақвими муосири мо рӯзи даромади чилларо 20-уми декабр ва рӯзи баромади онро 30-юми январ муайян кардаанд ва бо пешниҳоди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон парлумони кишвар ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи рӯзҳои ид” тағйиру илова ворид карда шуд, ки мутобиқи он, ҳамасола 30-юми январ дар ҷумҳурӣ ҷашни Сада расман таҷлил мегардад.

    Аз як тараф агар ҷашнҳои Граваша, Хирпичор, Хẙрγаwд, Хẙрпапуδ аз рӯи вақту замон  мушобеҳи ҷашни Сада  бошанд, аз тарафи дигар аз лиҳози тарзи иҷро онҳо ба Сада монанд нестанд. Дар Сада мақоми калидӣ “оташафрӯзӣ” аст, ки дар ин ҷашнҳо “оташафрӯзӣ” дида намешавад, вале ҳамаи он расму оинҳоеро, ки анҷом медиҳанд, марбут ба муждаи баҳор ҳастанд ва мо метавонем, онҳоро мушобеҳи ҷашни Сада шуморем.

     Дар кӯҳистони Бадахшон ҳамон рӯзе, ки чиллаи калон мебарояд, ин ҷашнҳо гузаронида мешаванд ва баъд аз он мардум ҳисоби худро аз нохуни пои “мард” ё “марди шикорӣ” оғоз мекунанд. Бояд қайд кард, ки чунин ҳисоб дар дигар минтақаҳои кӯҳии Тоҷикистон низ вуҷуд доштааст, вале онҳо аз байн рафтаанд.

     Дар баробари ин ҷашнҳои сокинони Бадахшон дар водии Рашт (Вахиё),  он тасаввуроте, ки ин мардум нисбати моҳи  Ҳут доранд ва баъзе  расму оинҳоро марбут ба он анҷом медиҳанд, моҳи Ҳутро (моҳи охирони солшумории шамсӣ) бо Сада мушобеҳ медонанд. Масалан, мардумшиносон З. Юсуфбекова ва М. Шовалиева навиштаанд, ки ҷашни Сада дар байни тоҷикони Вахио бо номи Ҳут боқӣ монда, ба 28-уми феврали  солшумории нав рост меояд.  Агар ба ин нукта диқкат диҳем, ин ҷашн бо вақту замони худ бо ҷашни Сада ва Хирпичор рост намеояд. Ин ҷашн ҳатто бо ба итмом расидани чиллаи хурд (20-21-уми феврал) яъне ҷашни Хирчизӯн низ рост намеояд. Гарчанде  ки иди Ҳут низ ҷашни зироаткорон буда, мардумро аз наздик омадани баҳор ва омода кардани олотҳои меҳнатӣ барои киштукор огоҳ мекунад.

      Фолклоршиноси маъруф  Рӯзӣ Аҳмад  дар  мақолаи  худ  “Ҳут агар ҳутӣ кунад” чунин нигоштааст: “Моҳи Ҳут мутобиқи моҳи шамсӣ охирин моҳи сол аст, ки як қатор сокинони Тоҷикистон ҳавзаҳои Ёқсу, Сурхоб ва Қаротегин поён ёфтани онро ид мегирифтанд. Мардум нисбати дар ин моҳ зуд-зуд тағйир ёфтани обу ҳаво моҳи Ҳутро ба давраҳо тақсим кардаанд, ки аз он 17 шабонарӯз Ҳут,7 шабонарӯз Аҷуз, 3 шабонарӯз Наҳс ва се шабонарӯз Акс аст, ки баъди он соли куҳан поён ёфта соли нав-Наврӯз меояд [Р. Аҳмад  1987  с.4]. Яъне ин моҳ мувофиқи тақвими муосир ба нимаи дуюми моҳи февралу нимаи аввали моҳи март рост омада як моҳ пеш аз Наврӯз аст. Азбаски тибқи мушоҳидаи мардум ин моҳ хеле хунук меояд, дар миёни мардум мақоли “Ҳут агар ҳуттӣ кунад кампирро дар қуттӣ кунад” маъмул гаштааст.

      Р. Аҳмад  боз қайд кардааст, ки моҳи Ҳутро балорасон ва  Аҷузро махлуқи ваҳмангез мешуморанд ва дар гузашта дар ҳафт рӯзи Аҷуз фарзандони худро ба берун баромадан намемонданд, ҷомашӯи намекарданд, нохун намегирифтанд, сар намешустанд.  Рӯзҳои Аҷузро наҳсу касофат мешумориданд. Аз ин рӯ дар рӯзҳои охири сол тӯй намекарданд, ба сафар намебаромаданд. Хуллас, мардум Наврӯзро ба муқобили Ҳут гузошта ақидаи мардум он аст, ки Аҷуз ифодагари қувваи торикию ҷаҳолат-Аҳриманӣ буда, Наврӯз симои Ҳурмузд-мабдаи равшанӣ ва хушнудӣ аст [Р. Аҳмад  1987  с.4]. Яъне Р. Аҳмад решаи пайдо шудани ин тасаввуротро бо таълимоти Зардушт пайванд медонад, ки ин тасаввурот аз оини зардуштӣ сарчашма мегирад.   

      Фолклоршинос Д. Раҳимӣ бошад решаи пайдоиши ин тасаввуротро боз ҳам қадимтар нишон дода, ба фикрам дуруст қайд кардааст, ки тасаввурот дар бораи Аҷуз ва Ҳут ҳамчун намоди зимистон ба ақидаи хеле қадимаи инсоният, ки дар илм анимизм меноманд, рафта мерасад. Мардумони қадим дар паси ҳар як ҳодисаи табиат қувваеро тасаввур карда, ба воситаи иҷрои маросимҳо, қурбоникуниҳо бо онҳо як навъ муносибат мекарданд ва лутфу марҳамати онҳоро нигарон мешуданд. Ҳутро бино ба ақидае, мардум аз тарс хушомадгуёна ҷашн мегирифтанд, то ин ки қаҳри онро наёварда, балки аз лутфаш баҳравар гардида, то ба Наврӯз худро расонанд .... ҷашни Ҳут як ойини гузариш аз зимистон ба баҳор буд [Д. Раҳимӣ,  1987  с.59]. Вале бо интишорёбии Ислом ин тасаввуроти қадимтарин қолаби исломӣ гирифтааст. Чуноне ки этнографи маъруфи рус Н. А. Кисляков соли 1935 аз деҳаҳои поёноби дарёи Хингоб оид ба ҷашни Ҳут маълумотҳо ҷамъ намудааст ва қайд кардааст, ки  тахминан 400 сол пеш яке аз саравлодони сокинони ин деҳаҳо Мулло Наими донишманд ба наслҳояш васият кардааст, ки дар се рӯзи аввали моҳи Ҳут маросим барпо кунанд [Д. Раҳимӣ,  1987  с.55].... Тибқи маълумотҳои И. Муҳиддинов дар баъзе деҳаҳои Оби Гарм (Ғарм) ин оинро ҳути имомӣ меномиданд, зеро мардуми ин деҳаҳо худро ба шаҷараи имомҳо пайваст мекарданд [ И. Муҳиддинов,  1975  с.187]....

      Хуллас моҳи Ҳут аз рӯи вақту замон бо Сада баробар намеояд, зеро ки моҳҳои қамарӣ ҳар сол  10-12 -рӯзӣ тағйир меёбанд ва ҳатто баъди чандин сол дар фаслҳои сол низ тағйирот дида мешавад  ва аз лиҳози анҷоми расму оинҳо баъзе нишонаҳои расму оинҳои қабл аз исломӣ аз қабили қурбониҳо, ширпазӣ, оташафрӯзӣ, сурудхонӣ, рақс, масхарабозӣ ва ғайра бо ислом (яъне дар назди масҷид гузаронидани ҷашн) омезиш ёфтаанд [ниг: Д. Раҳимӣ,  1987  с.56-57].  

       Садашиносони муосири тоҷик боз дар он ақидаанд, ки дар Тоҷикистон мушобеҳи ҷашни Сада чоршанбеи сурӣ ё  чоршанбеи  охирон  мебошад.

       Ин ҷашнро дар дар моҳи Сафар, ки моҳи дуюми тақвимии шамсӣ аст, дар чоршанбеи охирон анҷом медиҳанд. Оид ба ин ид муҳаққиқони Шӯравӣ ва муосир маълумоти зиёд додаанд, аз ҷумла М. С. Андреев  ва      Н.П. Лобачева. Ин  ҷашн аз даврони қадим то ба имрӯз дар миёни  мардуми Ирону Хуросон, Осиёи Миёнаю Қафқоз маъруф аст. Дар ин ҷашн дар баъзе минтақаҳои Осиёи Миёна оташафрӯзӣ карда, аз болои оташ меҷаҳиданд ва чунин мегуфтанд: “Зардии рӯямро бигир, сурхии рӯятро бидеҳ”.  Дар Бадахшон дар аввали моҳи Сафар (моҳи дуюми шамсӣ),  дар гардану банди даст худ риштаи сурх  мебастанд, бо тамом шудани моҳи Сафар, бо фарорасии шом дар назди ҳавлиҳои хонааш “аловпарак” ташкил мекарданд ва риштаҳои сурхеро, ки дар гардану банди даст доштанд, канда ба  оташ партофта аз болои он меҷаҳиданд ва чунин мегуфтанд “балоҳо рафъ”, чунки  моҳи Сафарро дар Бадахшон баломест мегуфтанд [ниг: Шоинбеков  рӯзҳои “Шадда” ва “Wуҷуз” дар Бадахшон, 2010].

        Хуллас, ҷашнҳои мушобеҳи Сада ва Сада қадимтарин ҷашнҳои ориёиҳоянд, ки бо парастиши офтоб, оташ, робитаи қавӣ дошта, ғалабаи гармӣ бар хунукӣ, ғалабаи кувваҳои некӣ бар бадиро ифода мекунанд. 

РУШДИ СОҲАИ МАОРИФ ЯКЕ АЗ САМТҲОИ АФЗАЛИЯТНОКИ СИЁСАТИ ҲУКУМАТИ ТОҶИКИСТОН