ПОРЧАҲОИ ПАЁМИ САРВАРИ ДАВЛАТ ОИДИ ТАҲСИЛОТ

ПОРЧАҲОИ ПАЁМИ САРВАРИ ДАВЛАТ ОИДИ ТАҲСИЛОТ 

НЕКУШОЕВА Ш.С.

муовини директори Институти илмҳои гуманитарии ба номи Б. Искандарови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

“... авзои зудтағйирёбандаи ҷаҳони имрӯза низоми маорифи муназзам, мустаҳкам ва дар айни замон ҷавобгӯ ба талаботи рӯзафзуни ҷомеаро тақозо менамояд” (Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон).

Паёми Сарвари давлат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли сипаришуда нукоти тақдирсоз дар ҳамаи соҳаҳои давлатро дар бар гирифта, омилҳои ҳалкунандаи мушкилоту талаботи дунёи муосирро инъикос менамояд. Яке аз соҳаҳои калидии рушди давлату миллат соҳаи маорифу илм мебошад, ки дар Паёми Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон ҷойгоҳи хосаеро касб кардааст ва ин нишондиҳандаи он аст, ки Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон афзалиятнокии соҳаро дар таҳким бахшидани давлату давлатдорӣ, сулҳу суботи ҷомеа, беҳбуд бахшидани сифати зиндагии шаҳрвандон эҳсос намуда, диққати мақомотҳои иҷроияи маҳаллиро ба он ҷалб намуда истодааст. 

Таҳсилот унсури муҳиме дар зиндагии ҳар як шахс аст, ки тайи он фард донишу фарҳанг касб мекунад, таомулро меомӯзад ва арзишҳои ҷомеаро мепазирад. Таҳсилот, бахусус, таҳсилоти олӣ, барои муваффақ будан дар ихтисоси худ ва расидан ба иртифооти касбӣ кумак мекунад. Таҳсилот хусусиятҳои шахсии фард, аз ҷумла интизом, ахлоқи хуб, таодул, инъитофпазирии дидгоҳҳо, кунҷковӣ, муошират ва иродаро ташакул медиҳад. Беҳуда яке аз нобиғаҳои дунёи қадим Арасту нафармудаанд, ки “ба ҳамон андозае, ки зинда аз мурда мутафовит аст, таҳсилкарда аз бесавод низ ба он дараҷа тафовут дорад”.

Яке аз гироишҳои дунёи муосир идеяи таҳсилоти давомнок мебошад ва ин бад-он маъност, ки шахс бояд дар давоми зиндагӣ ҳамавақта дониш омӯзад, то дониши нав ва дар сатҳи муносиб дошта, ҳамгом бо пешрафти технологияи замонавӣ бошад. Дар шароити зудтағйирёбандагии ҷаҳон Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон вазифаҳои роҳбарони соҳа ва аҳли маорифро дар “... омода кардани кадрҳои баландихтисоси омӯзгорӣ, боз ҳам баланд бардоштани сифати таълим, эътибори ҷиддӣ додан ба омӯзиши забонҳои хориҷӣ дар тамоми зинаҳои таҳсилот, илмҳои дақиқ, риёзӣ ва табиӣ ...” мебинанд.

Маҳз ноогоҳӣ аз зудтағйирёбандагии ҷаҳон, рушди босуръати технологияи муосир, ҷавобгӯ набудани таҳсилоти насли наврас ва кадрҳои соҳавӣ метавонад устувории сиёсиву рушди иқтисодии давлатҳоро фарсахҳо қафо гузорад. Аз ин рӯ, дар Паёми соли сипаришуда диққати ҷиддӣ ба мустаҳкамгардонии заминаи моддиву техникии муассисаҳои таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбӣ, ҳамкории фаъол бо корхонаҳои истеҳсолӣ ва омода кардани кадрҳои баландихтисоси техникиву муҳандисӣ равона карда шудааст. Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Вазорати маориф ва илм, Комиссияи олии аттестатсионӣ, Агентии назорат дар соҳаи маориф ва илм, Академияи миллии илмҳо ва академияҳои соҳавиро вазифадор намуданд, ки барои ба сатҳи сифатан нав бардоштани фаъолияти муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ тадбирҳои зарурӣ андешанд. Аз вазоратҳои маориф ва илм, меҳнат, муҳоҷират ва шуғли аҳолӣ, Академияи миллии илмҳо, дигар вазорату идораҳое, ки дар сохторашон муассисаҳои таълимӣ фаъолият мекунанд, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон ба таври ҷиддӣ талаб намудаанд, ки тавассути роҳандозии барномаҳои таълимии муосир омода кардани кадрҳои лаёқатманд ва баландихтисосро таъмин намоянд. Чун Паёми Сарвари давлат яке аз фишангҳои такондиҳандаи вазъияти соҳаҳои мухталифи давлат ба ҳисоб меравад, пас муваззаф намудани роҳбарони муассисаҳои таҳсилотӣ ва илмӣ оиди боз ҳам бештар тараққӣ додани ин ду соҳаи калидӣ ба тағйироти назаррасу рушди бемисоли онҳо дар ояндаи хеле наздик ишора мекунад.

Нақши таҳсилот дар ҷомеаи муосир беҳад муҳим аст. Аз ин гузашта, ҷаҳон ба таври мудавом бо мушкилоти глобалӣ амсоли гармишавии аномалӣ, олудагии муҳити зист, зиёдшавии аҳолии бештари давлатҳо, камбуди манобеи ғизоӣ, баланд бардоштани шароит ва сифати зиндагии иҷтимоӣ ва ғайра рӯ ба рӯ ҳаст. Бисёре аз донишмандон ва соҳибназарон мувофиқ дар онанд, ки чунин масоили мубрами дунёи муосир аз тариқи баланд бардоштани сифати таҳсилот қобили ҳал аст. Далели назарашонро онҳо дар вазифаҳои чандҷонибаи таҳсилот мебинанд, ки асоситарини онҳо инҳоянд:

- вазифаи иқтисодӣ, зеро яке аз нақшҳои низоми таҳсилоти ташкил намудани гурӯҳҳои иҷтимоие, ки дар он афрод дониши муосир ва муассир дарёфт намуда, битавонанд онро дар амал ба кор бурда, амалкарди иқтисодии кишвар ва ҷомеаи ҷаҳониро беҳбуд бахшанд;

-  вазифаи иҷтимоӣ, чун тавассути таҳсилот ва таълимот фард маҳоратҳои иҷтимоиро ба даст меоварад, ки бо дигарон дар ҷомеа таомул намояд.

- вазифаи фарҳангӣ, ки яке аз муҳимтарин нақшҳои таҳсилот дар ҷомеа ин интиқоли арзишҳои фарҳангӣ, ба воя расонидани шахсиятҳои мустақил ва соҳиби назари шахсӣ, тақвияту рушди истеъдодҳои эҷодии онҳо мебошад. 

Чун ҳадафи бузургтарини таҳсилот на касб кардани дониш, балки амал кардан бар он аст, Сарвари давлат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз раҳбарони соҳаҳои илм ва таҳсилот даъват бад он менамояд, ки “бояд ба масъалаҳои аз такмили ихтисос ва бозомӯзӣ гузаронидани омӯзгорон, рушди таҳсилоти иловагӣ, тақвияти мақоми омӯзгор дар ҷомеа, ҷалби бештари хонандагону омӯзгорон ба истифодаи технологияҳои иттилоотӣ, рақамикунонии соҳаи маориф, омода кардани омӯзгорон ва таҷдиди назар кардани стандартҳои касбӣ барои омӯзгорон, нозирон ва такмили муносибати босалоҳият ба таълим эътибори аввалиндараҷа зоҳир гардад”.

Бадеҳист, ки нақши таҳсилот дар ҳаёти инсон ва ҷомеа пайваста меафзояду тамоюлҳои асосии рушди он низ тағйир мепазиранд. Ин тамоюлҳо дар кишвари азизамон дар оммавӣ ва демократӣ будани таҳсилот, дар давомнокии таҳсилоту мураккбшавии он, дар хусусияти инсонпарварӣ, байналмилалӣ ва технологӣ касб кардани он инъикос мегарданд. Зеро таҳсилоти ибтидоӣ ва миёна дар Тоҷикистони маҳбубамон ҳатмӣ буда, таҳсилоти олӣ барои ҳар шахсе, ки хоҳиш ва омодагии хондан дорад, дастрас аст; давомнокии таҳсилот новобаста ба синну соли ашхос афзуда, талабот ба истеъдодҳои касбӣ зиёд шуда истодааст; таҳсилот дар кишварамон тамоюли муттамарказ шуданаш ба толибилмон касб карда, бо назардошти манфиатҳо, хусусиятҳо ва дархостҳои онҳо ба роҳ монда мешвад; системаҳои маорифи Тоҷикистон дар ҷустуҷӯи асосҳои умумӣ, таҳияи моделҳои умумии таҳсилот, таҳияи барномаҳои мубодилаи донишҷӯён ва ташаббусҳои дигар ҳастанд ва чунин раванд бар баланд доштани нақши маориф дар ҳаёти ҷамъият гувоҳӣ медиҳад; ҳар як муассисаи таҳсилотӣ, хоҳ миёна ва хоҳ олӣ, бо мурури замон раванди компютеркунонӣ ва рақамикунониро аз сар гузаронида истодааст. Инкишофи прогресси техникӣ ба раванди таҳсилот фаъолона таъсир расонида истодааст. Ин аст, ки Сарвари давлатамон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зикр мекунад, ки Тоҷикистонамон тибқи таҳлилҳои ЮНЕСКО ва Бонки Ҷаҳонӣ ба гурӯҳи кишварҳое дохил шудааст, ки ҳаҷми маблағгузории онҳо ба соҳаи маориф аз ҳисоби буҷети давлат зиёд мебошад.

Чун агар интелекти инсонӣ унсури фақркунанда байни башарият ва ҳайвонот бошад, онгоҳ таҳсилот ин фарқиятро зиёд мегардонаду, ба мо кумак мекунад, то аз сатҳи ҳайвонӣ ва нисбати дигарон хеле иртифо пазирем. Аз ин рӯ, боварии комил дорем, ки зимни талошҳои Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти роҳбарии Пешвои миллат ва ҳатман бо дастгирии кулли аҳолӣ соҳаи маориф ва илми кишварамон дар як муддати кӯтоҳ ба соҳаи пешрафтатарину афзалиятноктарин мубаддал хоҳад гашт.

Ба қадри ташнагӣ обе чашидем (дар ҳошияи Паёми Президенти Ҷумҳури Тоҷикистон дар моҳи декабри соли 2023)

Ба қадри ташнагӣ обе чашидем

(дар ҳошияи Паёми Президенти Ҷумҳури Тоҷикистон

дар моҳи декабри соли 2023)

Паёми имсолаи Ҷаноби олӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомали Раҳмон ба мисли паёмҳои солҳои гузашта пур аз панду ҳикмат, насиҳати як шахси ҷаҳондидаю таҷрибаи рӯзгоргирифта, таъкиду пешгӯиҳои як марди ҳақиқатан меҳанпарасту дилсӯзи миллат, моро водор месозад, ки ҳар як нуктаи Паёми ӯро сармашқи кору фаъолият ва зиндагии худ карда, чуноне ки худи Ҷаноби олӣ дар хотимаи паём баён намуданд «вазифаи ҳар яки мо дар шароити ноором, афзоиши хатарҳо, боз ҳам муттаҳид шудан аст, то ки тамоми қувваи худро барои сулҳу субот, амнияти кишвар, ҳимояи арзишҳои миллӣ равона созем».

Ҳақиқатан, ҳам ҳар як нуктаи Паём барои мо хеле муҳим аст, зеро ки он тамоми ҳаёту рӯзгори моро фарогир аст. Ҳар як нуктаи Паём моро водор мекунад, ки пеш аз ҳама бояд мо зиракии сиёсии худро аз даст надиҳем, шукронаи сулҳу субот кунем, ба хурофотгароӣ ва дигар амалҳои номатлуби иҷтимоӣ даст назанем.

Бешубҳа Паёми Ҷаноби олӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомали Раҳмон баҳрест, ки ҳар яки мо қатраеро аз он бо диду шинохти худ дарк мекунем ва баррасӣ мекунем. Ман ҳам, ҳамчун як зиёи, муаллим ва ходими илмӣ вобаста ба касбу кори худ фақат оид ба як ду нуктаи паём андешаи худро баён мекунам.

Якум, ҳамаи он дастовардҳое, ки дар Паём дар самти иқтисодию-иҷтимоии кишвар бо рақаму далелҳои асоснок баррасӣ гаштаанд, мо сокинони Тоҷикистон ҳар рӯз бо чашми худ дида истодаем, ки чи гуна дар тамоми ин самтҳо пешравиҳо дида мешаванд ва чуноне ки дар урфият мегӯянд «он чиз ки аён ҳаст, ҳоҷат ба баён нест».

Дуюм, дар масъалаи саводнок будани фарзандон. Чуноне, ки Ҷаноби олӣ иброз доштанд, то кунун баъзе волидайн садди роҳи таҳсили духтарони худ шуда, онҳоро аз синфи 9 аз таҳсил боздошта ба шавҳар медиҳанд». Ин хурофот аст, ин духтар пагоҳ модар мешавад ва агар модар бесавод бошад, миллат дар оянда бесавод мемонад. Ҷаноби олӣ дуруст қайд карданд, ки «ҳар чи қадар фарзандони шумо, босавод бошанд, касбу ҳунар аз худ кунанд, забонҳои хориҷӣ аз худ кунанд, дар ҷомеа озодона ва фаъолона фаъолият кунанд, ҳамон қадар падару модарон аз фарзандони худ кӯмак мегиранд, фарзандон ёрдамчии ҳақиқии ояндаи онҳо мешаванд».

Сеюм, Ҷаноби олӣ ҷашни Нарӯзро ҳамчун ҷашни покию озодагӣ мисол оварда, таъкид намуд, ки: «мо бояд на фақат хонаи худро тоза нигоҳ дорем, балки ҳавлию кӯча, маҳаллу деҳа ва шаҳри худро ҳамеша тоза нигоҳ дорем ва фарҳанги баланд дар ин масъала дошта бошем. Мо бояд маданияти баланди шаҳрдорӣ дошта бошем!». Ин анъанаи ниёгони мо буд, ки ҳар рӯз субҳи барвақт хеста то баромадани офтоб, бояд хонаю ҳавлӣ, раҳравҳою кӯча тоза озода руфта бошад, то ки мабодо офтоби оламоро барояду дар рӯ ба рӯяш ифлосие афтад. Ин оини қадими меҳрпарастии ниёгонамон буд ва ин оин то кунун дар бисёр мавзеҳои Бадахшон боқӣ мондааст.

Чорум, суханони Ҷаноби олӣ, хамеша нисбати модар беҳтарин суханон барои ҳар як инсон ҳастанд. Дар қадршиносии модар- волидайн Ҷаноби олӣ барои ҳар яки мо ҳамеша беҳтарин намуна аст.

Панҷум, таъкид доштан аз проблемаҳои глобалии ҷаҳон (рақобати кишварҳои абарқудрат, аз нав тақсимкунии ҷаҳон, бо суръат афзоиши ёфтани яроқу аслиҳасозӣ, таъкидӣ гуруснагӣ ва ғайра) моро водор мекунад, ки мо бояд ба оянда омода бошем «пагоҳ моро чӣ интизор аст, ягон кас пешгӯи карда наметавонад».

Шашум,  сухани Ҷаноби олӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомали Раҳмон дар он хусус, ки «Ҳар ҷо ки наравед ба миллату давлати худ хиёнат накунед!» беҳтарин шиор барои тоҷикони бурунмарзӣ ва умуман барои ҳар як тоҷик аст, зеро ки хиёнат яке аз манфуртарин хислати иносонӣ аст ва маънояш ба ҷуз ватанфурӯшӣ чизи дигаре нест.

Ҳафтум, ман ҳамчун муаррих-муҳаққиқ, омӯзгори фани таърих, солҳост, ки масъалаи ҳифз, эҳё, тарғибу ташвиқ ва ба оламиён муаррифӣ кардани ёдгориҳои таърихӣ-фарҳангӣ  дар мисоли Бадахшон ба миён мегузорам ва ташкил шудани Агентии ҳифзи мероси таърихию фарҳанги бароям беҳтарин хушхабари солинавӣ аст.

Муборак бошад Паёми навбатӣ ва соли нав бо комёбиҳои нав ба нав ба кулли мардуми шарифи тоҷик.

А. Шоинбеков, мудири шуъбаи таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ИИГ ба номи академик Б. Искандарови АМИТ.

САҲМИ АКАДЕМИК БОБОҶОН ҒАФУРОВ ДАР ОМӮЗИШИ МАДАНИЯТИ ХАЛҚИ ТОҶИК

           Қаҳрамони халқи тоҷик Академик Бобоҷон Ғафуров яке аз чеҳраҳои забардасти миллати тоҷик ба шумор рафта,  эшон ходими намоёни ҷамъиятӣ ва сиёсии Иттиҳоди Шуравӣ, шарқшинос, журналист ва муаррихи дақиқназар ба шумор рафта, дар кори муаррифӣ намудани таърих ва маданияти халқи тоҷик дар арсаи ҷаҳонӣ   саҳми босазо гузошта буданд.

            Афкори илмии академик Бобоҷон Ғафуровро мавриди омӯзиш қарор дода, маълум мегардад, ки ин донишманди бузург натанҳо таърихи халқи тоҷикро мавриди таҳқиқ қарор дода буданд, балки ӯ дар кори омӯзиши таърих ва фарҳанги миллатҳои дигари ҷаҳон низ саҳми босазо гузошта буданд. Мувофиқи иттилоъи олимони рус осори илмии академик Бобоҷон Ғафуров то ба 400 номгуй мерасад. Яъне ин олими забардаст дар баробари таълиф намудани китоби “Тоҷикон”, “Таърихи мухтасари халқи тоҷик” боз даҳҳо асарҳо ва мақолаҳои дигари  пурарзишро таълиф намуда буданд, тавассути онҳо натанҳо таърихи милати тоҷик балки таърихи миллатҳои дигарро низ ба ҷаҳониён муаррифӣ намуданд. Дар ин ҷо метавон чунин асарҳои ҷолиби ин олими варзидаро номбар кард: “Ал-Форобӣ дар таърихи фарҳанг”(1975), “Омӯзиши тамадунҳои Осиёи миёна”, “Искандари Мақдунӣ ва Шарқ”(1980) ва дигар ассарҳо.

            Вале тавре маълум аст, дар тули фаъолияти илмии худ академик Бобоҷон Ғафуров кӯшиш намудааст, бештар таърих ва фарҳанги миллати тоҷикро таҳқиқ намуда, ба ҷаҳониён муаррифӣ кунад. Чуноне ки аз таърих маълум мегардад, дар ибтидои солҳои Шӯравӣ дар Осиёи миёна ҷараёни пантуркистӣ рӯи кор омад, ки раҳбарони он таърих ва фарҳанги тоҷикро нодида мегирифтанд.  Ин масъала академик Бобоҷон Ғафуровро водор мекард, ки андешаҳои хатарноки пантуркистонро рад намуда, барои ҷаҳониён исбот кунад, ки дар Осиёи миёна дар баробари дигар миллатҳо як миллати куҳан бо номи тоҷик бо таърих ва фарҳанги бузург арзи ҳастӣ дорад ва онро набояд касе нодида бигирад ва ё таҳқир кунад. Олимони рус Н. Халфин ва П. Шаститко  ин масъаларо баррасӣ намуда,чунин зикр намудаанд: “Бобоҷон Ғафуров фаъолона ба муқобили он шахсоне мебаромад, ки онҳо саҳми миллати тоҷикро дар рушди тамадуни ҷаҳонӣ” нодида мегирифтанд.  Ба ин хотир академик Бобоҷон Ғафуров дар баробари монографияҳои бузургҳаҷми худ силсилаи мақолаҳои илмиро доир ба таърих ва фарҳанги миллати тоҷик таълиф намуда,онҳоро ба забонҳои русӣ ва дигар забонҳои урупоӣ ба нашр расониданд ва ҷаҳониёнро аз таърих ва фарҳанги тоҷик огоҳ намуданд.

            Дар ин замина академик Бобоҷон Ғафуров чунин мақолаҳои ҷолибро ба мисли “Фирдавсӣ- шӯҳрат ва фахри фарҳанги ҷаҳонӣ”,”Абу райҳон Муҳаммад ибни Аҳмад ал-Берунӣ”, “Амир Хусрави Деҳлавӣ ва достони ӯ “Ҳашт шаҳри биҳшт””, “Абу Наср ал-Форобӣ ва замони ӯ” ва “Шоири бузурги шарқ – Муҳаммад Иқбол”-ро таълиф мекунад.

            Масалан муаррих дар мақолааш ҳаёт ва осори Абулқосими Фирдавсиро таҳқиқ намуда, бо он мардуми оламро огоҳ мекунад, ки адабиёт ва забони форсӣ-тоҷикӣ дар асри 10 дар шаҳри Бухоро дар замони давлати Сомониён ташаккул ёфта, баъд ба кишварҳои дигари  ҳамҷавор густариш пайдо карда буд.    

            Дар мақолаи мазкур Академик Бобоҷон Ғафуров зикр мекунад, ки дар адабиёти ҷаҳон ба гурӯҳи асарҳое ки онҳо дорои ғояи бузурги миллӣ мебошанд “Махабхарата”, “Рамаяна”, “Илиада” ва “Одисея” дохил мешаванд, вале “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ низ аз ин асарҳо ҳеҷ камӣ надошта, мумкин  аст аз лиҳози тасвири баъзе аз ғояҳои худ аз онҳо бартарӣ дорад.

            Бо ин андешаҳои ҷолиб академик  Бобоҷон Ғафуров иброз медорад, ки ҳеҷ кас ҳақ надорад, ки забони тоҷикӣ, адабиёти тоҷик ва фарҳанги тоҷикро заъиф бишуморад ва онро таҳқир кунад.   

            Ҳамчунин академик Бобоҷон Ғафуров дар ин мақола иттилоъ медиҳад дар асри 7 Эрон ва Осиёи миёна аз ҷониби арабҳо забт карда шуд, вале мардуми форсу тоҷик ҳеҷ гоҳ таърих ва фарҳанги худро  фаромӯш накард. Дар ин вазъи ногувор олимони тоҷик як ҷараёни навро бо номи шуубия ба вуҷуд оварданд,ки онҳо барои озод шудани халқҳои тоҷику форс аз зулми арабҳо мубориза мебурданд. Пайравони ҷараёни шуубия афсонаҳои қадими эронӣ ва бахшҳое аз Авасто ва осори паҳлавиро аз забони форсии миёна ба забони арабӣ тарҷума намуданд ва олами арабро бо маданияти эронӣ ошно намуданд.

            Дар мақолаи дигари худ академик Бобоҷон Ғафуров  “Абу Райҳон Муҳаммад ибни Аҳмад ал-Берунӣ” зикр мекунад, ки вақте ки 100 сол пеш дар Урупо китоби аввали Берунӣ бо номи “Хронологияи халқиятҳои қадим ” тарҷума шуд мардуми Урупо гумон мекарданд, ки Берунӣ фақат як муаррихи барҷаста ба ҳисоб меравад. Вале баъдтар вақте ки осори дигари Ал Берунӣ ба мисли “Китоб ат-Тафҳим” , “Осор ал- боқия” ва дигар асарҳои ин олим дар Урупо паҳн гардиданд, маълум гардид, ки Берунӣ дар баробари омӯхтани илми таърих дар рушди илми геология, математика, ҳандаса ва фалсафа, астрономия низ саҳми босазо гузошта буд. Ба ақидаи академик Бобоҷон Ғафуров Абурайҳон Берунӣ авалин олиме буд, ки аз замони худ хеле пеш рафта буд. Ӯ аввалин донишманде маҳсуб мешавад, ки бо формулаҳо дарозии атрофи заминро муайян кард. Берунӣ ақидаро доир ба эҳтимолияти давр задани замин дар гирди офтоб ва ивазшавии мавсимҳои солро пешниҳод намуданд.

            Андешаҳои худро доир ба афкори илмии Бобоҷон Ғафуровро ба охир расонида,бояд иброз дошт, ки академик Бобоҷон Ғафуров яке аз бузургтарин ходимони сиёсӣ ва ҷамъиятӣ ва олими забардаст ба шумор мерафт, ки дар омӯзиши таърих ва фарҳанги миллати тоҷик ва ҳамчунин муаррифии ин фарҳанги қавӣ ба ҷаҳониён саҳми беандоза гузошта буданд. 

Умед Мамадшерзодшоев

Ходими илмии шуъбаи таърих ва мардумшинсии

 Институти илмҳои гуманитарии АМИТ

акс:            https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D1%84%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%B2,_%D0%91%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD_%D0%93%D0%B0%D1%84%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87