РУШДИ ФАРҲАНГУ ТАМАДДУНИ МИЛЛАТИ ТОҶИК АЗ БЕДОРИИ ХУДШИНОСИСТ

 АБОДУЛЛОЕВА САФИНА ЮСУПОВНА - доктори илмҳои филологӣ, ходими пешбари илмии шуъбаи забонҳои помирии Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б.Искандарови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

РУШДИ ФАРҲАНГУ ТАМАДДУНИ  МИЛЛАТИ  ТОҶИК АЗ БЕДОРИИ ХУДШИНОСИСТ

«Равандҳое, ки дар ҷаҳони муосир идома доранд, аз ҷумла бархӯрди фарҳангу тамаддунҳо, тафриқаву низоъҳои диниву мазҳабӣ, густариши бесобиқаи терроризму экстремизми динӣ, «сиёсати дугона» нисбат ба гурӯҳҳои ифротгароиву динӣ василаи истифодаи қувваҳои гуногуни манфиатхоҳ гардидаанд….» Эмомалӣ Раҳмон, Душанбе, 2024

 Дар давоми сӣ соли соҳибистиқлолии кишварамон намояндагони қишрҳои гуногуни ҷомеа, афроди бо нангу номуси ҷомеаи тамаддунофар дар  натиҷаи дарки арзишҳои миллӣ ва фарҳангу ахлоқи ҳамидаи аҷдодӣ сиёсати давлатро дастгирӣ намуда, иқдомоти хубро дар амалӣ сохтани сиёсати пешгирифтаи давлат гузоштаанд. Иқдомоти шахсони хайрпеша дар баробари баланд бардоштани вазъи иқтисодиву иҷтимоии мамлакат, инчунини дигар, дар хизмати маънавӣ барои халқу ватани азизамон зоҳир мегардад. Неъмати бузургтарини халқу кишварамон истиқлолияту озодӣ ва дунявӣ будани мамлакат мебошад. Маҳз истиқлолият ба мо имкон дод, ки мо ба эҳёи арзишҳои миллӣ ва динии худ ноил гардида, бузургони илму адаб ва пирони хирадро дар сатҳи ҷаҳонӣ муаррифӣ намоем. Эҳёи расму ойинҳои миллӣ ва ҷашну идҳои аҷдодӣ аз қабили Наврӯзу Меҳргон, Тиргону Сада ва идҳои динии Рамазону Қурбон аз шарофати озодии виҷдону озодандешии мардуми кишварамон имконпазир гардидааст. Бузургдошти шахсиятҳои барўманди илмӣ ва динӣ – Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ, Абӯалӣ ибни Сино, Абдураҳмони Ҷомӣ, Муҳаммади Хуҷандӣ, Абӯрайҳони Берунӣ, Муҳаммади Ғазолӣ, Носири Хусрави Қубодиёнӣ, Мир Саид Алии Ҳамадонӣ ва дигарон, чандин маротиба нашр гардидану дастрас гардидани Куръони маҷид маҳз аз ҷумлаи иқдомотест, ки шаҳодати бевоситаи миллати мутамаддини тоҷик мебошад.

Дар ҷаҳони муосир зуҳуроте низ ба назар мерасанд, ки боиси халалдор сохтани тамоми самтҳои зиндагии мамлакат шуда метавонанд. Масъалаи аввале, ки аз тарафи Ҷаноби Олӣ, Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мулоқот бо фаъолон, намояндагони ҷомеа ва ходимони дини кишвар иброз гардида буд, роҳи ҳифзу такомули арзишҳои эътиқодиву ахлоқии дини мубини ислом тавассути поксозии он аз ҳама гуна хурофоту таассуб, ҳимоя аз тафриқаандозӣ ва пойдории асолати динӣ мебошад.  Вақтҳои охир зуҳуроти таассубу хурофот, тафриқаандозиву ифротгароии динӣ  боиси риоя нагардидани меъёрҳо ва қонунҳои амалкунанда шуда истодааст. Дар вазъияти мураккаби ҷаҳони муосир ин гуна амалҳо моро ҳушдор месозанд, ки барои ҳифзи истиқлолу озодӣ ва амнияти давлату ҷомеа риояи оқилонаи талаботи қонунҳои давлати дунявӣ дар ҳамбастагӣ бо арзишҳои динӣ ба роҳ монда шуда, пеши роҳи паҳншавии тафриқаандозиву ифротгароиро комилан бигирем, зеро омили ифротишавии ҷомеа ва пайвастани шаҳрвандон ба созмонҳои террористии хусусияти динидошта оқибати ногувор хоҳад дошт.

Масъалаи амалисозии манфиатҳои абарқудратон ҷиҳати азнав тақсимкунии дунё, мусаллаҳшавии бошитоб, оғози марҳалаи нави «ҷанги сард», густариши бесобиқаи фаъолияти гурӯҳҳои террористиву экстремистӣ, ки мутаассифона, хусусияти динӣ касб намудааст, нигароникунандамебошад, ки халқи тоҷик бояд дастаҷамъона бар зидди чунин зуҳуроти номатлубу хатарнок мубориза бурда, дар кишвар барои таъмин намудани волоияти қонун мусоидат намояд.

Исрофкориву зиёдаравӣ, риёкориву зоҳирпарастӣ омили дигари хатарноки ҷомеаи имрўза ба шумор меравад, ки баёнгари маърифати пасти суннатшиносӣ ва риояи арзишҳои динӣ ба шумор меравад.

Фарҳанги хуби либоспӯшӣ, рафтору анъанаҳои махсуси он, ки инъикоскунандаи  арзишҳои моддиву маънавии гузаштаи мардумамон ба шумор меравад, бояд пояи мустаҳкам дошта бошад, зеро намояндаи ҳар миллатро пеш аз ҳама аз рӯйи забон, фарҳанг ва шаклу тарзи либоспӯшияш мешиносанд. Тавассути зебоиву рангорангии либоспушӣ меъёрҳои ахлоқиву эътиқодии мардуми бостонии тоҷик инъикос мегардад. Ба хотири ҳифзи асолат ва арзишҳои миллӣ воридшавии либосҳои бегона, ки хилофи урфу одати фарҳанги мо мебошанд, хотима бояд гузошт.

Ҳамин тариқ, дар такя ба қонунҳо «Дар бораи озодии виҷдон ва иттиҳодияҳои динӣ», «Дар бораи муқовимат ба экстремизм», «Дар бораи муқовимат ба терроризм», «Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросим», «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд», Консепсияи сиёсати давлатӣ дар соҳаи дин, стратегияҳои миллӣ оид ба муқовимат ба экстремизм ва терроризм барои солҳои 2016 – 2020 ва 2021 – 2025 тамоми зуҳуроти номатлуби ҷаҳони имрўзаро бартараф сохта, аз ҷавонони азиз, соҳибони имрӯзу фардои Тоҷикистони соҳибистиқлол таъкид ба амал оварда мешавад, ки  роҳи илму маърифат, омўзиши технологияи муосир, роҳи беҳтар сохтани зиндагии имрўзаро пеш гирифта, кўшиш ба харҷ диҳанд,ки Ватани маҳбуби худамонро боз ҳам ободу шукуфон созанд.

ИСТИҚЛОЛИЯТ-КАФИЛИ ОЗОДИИ ВИҶДОН

Абдулназарзода Абдулназар Абдулқодир- доктори илмҳои филологӣ, сарходими илмии шуъбаи фолклор ва адабиёти Бадахшони Институти илмҳои гуманитарии ба номи Б. Искандарови АМИТ

ИСТИҚЛОЛИЯТ-КАФИЛИ ОЗОДИИ ВИҶДОН

(дар партави суханронии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо ходимони дин ва фаъолони ҷомеа)

Замони Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар баробари дигар неъматҳои муҳими ҳаётӣ барои халқу миллати мо озодии диниро пурра муҳайё намуд. Он маҳдудиятҳое, ки дар замони Шўравӣ барои тоҷикон чун дигар мамолики тобеияти он сохт дар адои маросиму заруриёти динӣ вуҷуд доштанд, аз миён бурда шуданд. Аз анҷоми рукнҳои намозгузорӣ то тавофи Каъба барои халқи мо имкониятҳо фароҳам оварда шуда ягон мушкилоти дигаре мушоҳида намегардад. Дар вохурӣ бо ходимони дин ва фаъолони ҷомеа Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар баробари дигар масъалаҳои муҳим марбут ба диндорӣ ва анҷоми маросимҳои он, баъзе нуқтаҳоеро хотиррасон намуд, ки аз озодии комили динии тоҷикистониён дар замони истиқлолият шаҳодат медиҳанд. Аз ҷумла ишораи Роҳбари давлат “Мо имрӯз шукрона мекунем, ки аз баракати истиқлоли давлатӣ дар тамоми соҳаҳои ҳаёти иҷтимоии кишварамон, аз ҷумла дар самти озодии виҷдон шароити созгору мусоид фароҳам гардидааст ва имрӯз шаҳрвандони мо фаризаҳои динии худро озодона анҷом медиҳанд.” далели гуфтаҳои боло мебошад.

Мусаллам аст, ки ҳафтод соли замони Шўравӣ тавассути ҷорӣ намудани маҳдудиятҳои зиёди динӣ барои шаҳрвандон, аз ҷумла дар бахши таълими динӣ боиси паст гардидани сатҳи фаҳмишу эътиқоди мардум гардид. Ин аст, ки яке аз сабабҳои сар задани нооромии солҳои навадуми қарни гузашта дар кишвари мо ин озодии ҳамаҷонибаи динӣ соҳиб гаштани шаҳрвандон бо он дониши нокифояи худ дар он замони ба истилоҳ “демократия” буд. Оне ки тамоми ҷангҷўён худро ба истилоҳ “муҷоҳид” меномиданд, далели он аст, ки ноогоҳии динии шаҳрвандон истифода гардида, ҷанги таҳмилӣ роҳандозӣ гардида шуд. Ҳол он ки муҷоҳид дар Ислом онҳоеро меномиданд, ки танҳо дар роҳи Ҳақ меҷангиданд. Ба гуфти дигар ҷанги шаҳрвандӣ аз бисёр ҷиҳатҳо характерӣ динӣ дошт, зеро манфиатдорон эҳсосоти динии мардумро барои оғозу алангаи нооромиҳо истифода мебурданд.  Бе сабаб набуд, ки ҷанг аз масҷидҳо сар зад. Сарвари давлат вобаста ба ин тарафи масъала қайд намуданд, ки “он рӯзҳо ашхосе, ки имони худро фурӯхта буданд, падарро зидди писар ва бародарро ба сари бародар шӯрониданд ва ҷанги таҳмилии шаҳрвандии оғози солҳои 90-ум аз масҷидҳо оғоз гардид”.

Бо назардошти ин, хизмати замони Истиқлолият ин на танҳо таъмини озодии пурраи динӣ, балки дар баробари он дар се даҳсола давлату ҳукумат барои баланд бардоштани сатҳи дониш ва худшиносии динӣ чун рукни дигари худшиносии миллӣ, чораҷўйии ҷиддӣ намуда, ба ин васила хатарҳои зиёде пешгирӣ гардида шуда истодаанд. Нашри китобҳои динӣ, асарҳои олимону мутафаккирони тоҷик, таъсиси муассисаҳои динӣ, ташкили чорабиниҳои сатҳи ҷаҳонӣ дар кишвар, ки ба паҳлўҳои мухталифи динӣ марбут буданд, аз зумраи ин кўшишҳо буданд.

Анҷом додани силсилачорабиниҳо ва чораҷўйиҳо ба монанди “бо ширкати олимону донишмандони машҳури ҷаҳони ислом ва шахсиятҳои маъруф аз 55 давлати дунё баргузор кардани 1310-солагии асосгузори мазҳаби таҳаммулгарои ҳанафӣ, фарзанди фарзонаи миллати тоҷик – Абӯҳанифа Нуъмон ибни Собит”, “бузургдошти шахсиятҳои бонуфузи илмӣ ва динӣ – Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ, Абӯалӣ ибни Сино, Абдураҳмони Ҷомӣ, Муҳаммади Хуҷандӣ, Абӯрайҳони Берунӣ, Муҳаммади Ғазолӣ, Носири Хусрави Қубодиёнӣ, Мир Саид Алии Ҳамадонӣ ва дигарон, чопи осори зиёди ахлоқиву илмии мутафаккирони гузашта, ба забони тоҷикӣ тарҷума кардану се маротиба нашр намудани Қуръони карим ва ба мардуми Тоҷикистон дастрас гардонидани он” аз ҷумлаи ин ташаббусҳо буданд. Дар баробари ин, ба қавли Президенти кишвар “Бо дастури Роҳбари давлат яке аз тафсирҳои муътабари Қуръони карим – «Тарҷумаи тафсири Табарӣ», «Ҳидоя»-и Бурҳониддин Абӯҳасан ибни Абӯбакр, «Саҳеҳ»-и Имом Бухорӣ, «Муқаддима»-и ибни Халдун ва асарҳои дигар мутафаккирони бузурги исломӣ ба забони тоҷикӣ тарҷума ва нашр карда шуданд”, ки барои баланд бардоштани тафаккури динии шаҳрвандон заминагузорӣ намуд.

Ҳамзамон Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои танзим ва амалисозии сиёсати давлат роҷеъ ба масъалаҳои динӣ як қатор  ниҳодҳои калидии давлатиро таъсис дода, чанд қонунҳои муҳим ва саривақтии дахлдорро қабул намуд. Пешвои муаззами миллат вобаста ба ин иқдомот ишора кард, ки “Тоҷикистон аз рӯзҳои аввали соҳибистиқлолӣ ба ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ҳамчун арзиши олӣ муносибат намуда, барои амалӣ гардонидани онҳо усулу воситаҳои заруриро дар сохтори давлатӣ ташаккул дод. Таъсиси Кумитаи дин, танзими анъана ва ҷашну маросим дар назди Ҳукумат, Муассисаи давлатии Маркази исломшиносӣ дар назди Президенти мамлакат, Донишкадаи исломии Тоҷикистон ба номи Имоми Аъзам, қабули қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросим», «Дар бораи озодии виҷдон ва иттиҳодияҳои динӣ», «Масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд», бақайдгирии 4 ҳазор иттиҳодияи динӣ, яъне масҷидҳо ва ташкили сафари дастҷамъонаи шаҳрвандон ба ҳаҷ ва умра аз ҷумлаи иқдомоти дар ин самт амалигардида мебошанд”.

Барои адои русумҳои динӣ кушодани дари масҷидҳои зиёд ва  ҷамоатхона барои намозгузорон дар кишвар дар замони истиқлолият як хизмати хеле бузург буд. Аз рўйи ин нишондиҳанда Ҷумҳурии Тоҷикистон дар минтақа дар сафи пеш мебошад, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ дар ин хусус қайд намуд, ки “имрӯз дар Тоҷикистон ба 2000 нафар шаҳрванд як масҷид рост меояд, дар ҳоле ки ин нишондиҳанда дар кишварҳои аъзои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил 3 – 3,5 ҳазор ва дар дигар кишварҳои мутараққии ҷаҳон 5 – 5,5 ҳазор нафарро ташкил медиҳад. Ҳамзамон бо ин, дар кишвар як ҷамоатхонаи исмоилӣ, ду кумитаи рушди ҷамоатхонаҳои исмоилӣ ва 67 ташкилоти динии ғайриисломӣ фаъолияти озодона дорад”.

Президенти кишвар масъалаи фароҳамоварии имконот барои озодии виҷдон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар замони истиқлолияти давлатӣ нисбати замони Шўравӣ таҳлил намуд ва махсус қайд доштанд: “Худатон мулоҳиза кунед, ки дар замони шӯравӣ дар Тоҷикистон ҳамагӣ 34 масҷид, аз ҷумла 17 масҷиди ҷомеъ, 15 калисо ва 2 куништ фаъолият дошт... Имрӯз дар Тоҷикистон 4 ҳазор масҷид, Донишкадаи исломӣ, ниҳодҳои диншиносии илмӣ, беш аз 250 ҳазор нафар ҳоҷиён, бештар аз 400 ҳазор умракардагон ва ҳазорҳо нафар ходимони дин – дастпарварони муассисаҳои таҳсилоти динии хориҷиву ватанӣ дар фазои озодиҳои истиқлол тарбия ёфтаанд”.

Ё худ дар ҷойи дигар дар масъалаи тавофи Каъба Пешвои муаззами миллат ишора намуданд: Дар даврони то соҳибистиқлол шудани кишвар аз 5 миллион аҳолии Тоҷикистон ҳамагӣ 29 нафар маросими ҳаҷро анҷом дода буд... Аммо дар замони соҳибистиқлолӣ, бо вуҷуди он, ки мо дар натиҷаи ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ ба мушкилоти сахту сангини иқтисодӣ рӯ ба рӯ гардидем ва таъсири манфии онро то имрӯз дар ҳаёти худ эҳсос мекунем, раванди ба ҳаҷ рафтани шаҳрвандон тамоюли зиёдшавӣ касб намуд... Танҳо соли 2023-юм 63 ҳазор нафар шаҳрвандони кишвар маросими ҳаҷ ва умраро адо кардаанд”.

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо муҳайёсозии  шароити комилу мусоид барои озодии виҷдон дар кишвар қаноатманд нагардида, минбаъд низ барои ҷораҷўйиҳои бештар заминаҳои навро таъсис дода истодааст. Дар вохўрӣ бо аҳли зиё ва ходимони дин Роҳбари мамлакат аз бархе аз ташаббусҳои дигар низ маълумот манзур намуданд. Аз ҷумла қайд гардид, ки “Мо тасмим гирифтаем, ки ин гуна иқдомот, аз ҷумла нашри тоҷикии матни Қуръони каримро минбаъд низ идома диҳем, то ин китоби муқаддас барои пок нигоҳ доштани асолати динии мардумамон дар ҳар хонадони кишвар мавҷуд бошад... Имсол низ бо ташаббус ва пешниҳоди Тоҷикистон дар созмони ЮНЕСКО ҷашни Мавлоно доир мегардад ва фикр мекунам, ки дар муаррифии шоиста ва шинохти беҳтари забону таъриху фарҳанги миллати тоҷик дар арсаи ҷаҳонӣ, инчунин, таҳкими ҳувияти миллии мо нақши арзишманд мегузорад... Сохтмони бинои наву ҳозиразамони Донишкадаи исломии Тоҷикистон бо санъати баланди меъмории миллӣ босуръат идома дорад”.

Ба қавли Роҳбари кишвар яке аз заминаҳои фароҳамоварии имконоту шароит барои шаҳрвандон дар масъалаи анҷоми фароизи динӣ ин интихоби дурусти сохти давлатдорӣ дар ибтидои давлатсозии нав, яъне оғози солҳои соҳибистиқлолии кишвар мебошад. Дунявӣ ва демократӣ будани сохти нави давлатдории тоҷикон барои шаҳрвандон майдонеро муҳайё сохт, ки дар он новобаста аз дину мазҳаб метавонанд, фарзҳои динии худро бидуни мамоният ва маҳдудият анҷом диҳанд. Ба гуфти Президенти кишвар “танҳо соҳибистиқлолӣ ва низоми дунявии давлатамон имкон фароҳам овард, ки миллатҳои гуногун ва пайравони дину мазҳабҳои мухталиф дар кишварамон фаъолияти динию эътиқодии худро дар доираи муқаррароти Конститутсияи мамлакат ва қонунгузории амалкунанда озодона анҷом диҳанд”.

Албатта интихоби чунин сохти давлатдорӣ ва ташаккули минбаъдаи он, ки оромиву озодии комили шаҳрвандон, алалхусус марбут ба фаъолияти диниро таъмин намудааст, пешниҳод ва хизмати шоистаи Пешвои миллат мебошад, ки сарвари мамлакат низ оид ба он нигошта буд: “Ман ҳамагӣ панҷ рӯз ҳам Роҳбари давлат набудам, дар замоне, ки дар иҷлосияи таърихии 16-уми Шӯрои Олӣ дар шаҳри бостонии Хуҷанд маро интихоб карданд, барои эмин нигоҳ доштани давлати тоҷикон дар арсаи ҷаҳонӣ ва гирифтани пеши роҳи парокандашавии миллати тоҷик – ана ҳамин роҳ ва ҳамин сохти давлатдориро ман пешниҳод кардам”.

Дар заминаи ин, Президенти кишвар ишора намуданд, ки бо шарофати чунин сохти давлатдорӣ аз рўзи нахуст то кунун масъалаи озодии виҷдон дар кишвар пурра ҳаллу фасл ёфтааст, ки масъули демократӣ ва дунявӣ будани кишвари мо мебошад: “Таҳлилу баррасии иқдомоти тайи беш аз 32 сол амаликардаи Ҳукумати Тоҷикистон дар муносибат ба дин нишонаи он аст, ки давлати демократӣ ва дунявии мо дар роҳи таъмин намудани озодии виҷдон қадамҳои устувор гузошта, рисолат ва вазифаи таърихии худро дар назди мардуми эътиқодманд дар сатҳи зарурӣ иҷро карда истодааст”.

Гуфтаҳои боло далели онанд, ки, бемуболиға, дар замони Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон озодии динии шаҳрвандон пурра таъмин карда шуд, барои фаъолияти динӣ тамоми имкониятҳо фароҳам оварда шудаанд. Пешвои миллат низ зимни таҳлили масъалаи мазкур, вобаста ба пайдо гардидани имконоти нав дар давраи соҳибистиқлолии кишвар изҳори қаноатмандӣ намуда, қайд намуд, ки “Соли 2010 аз ҷониби Ташкилоти ҷаҳони ислом оид ба маориф, илм ва фарҳанг (ИСЕСКО) пойтахти фарҳанги исломӣ эълон гардидани шаҳри Душанбе далели возеҳи он мебошад, ки тоҷикон дар ҷодаи ҳифзи мероси динӣ, ғанӣ гардонидани он ва, умуман, фарҳангу маорифи исломӣ дар сатҳи ҷаҳони ислом саҳми арзишманд гузоштаанд. Ин далел, ҳамчунин гувоҳӣ медиҳад, ки барои шаҳрвандони мамлакат ҷиҳати амалӣ намудани ҳуқуқу озодиҳои динӣ дар замони соҳибистиқлолӣ низ имкониятҳои зиёд муҳайё гардида, таъмини озодии виҷдон дар сатҳи зарурӣ қарор дорад.”.

Дуруст ва мусоид будани сиёсати кунунии давлату ҳукумат барои озодии виҷдон ва анҷоми маросимҳои диниро нишондиҳандаҳо ва фазои динии мамлакат собит сохта истодаанд. Дар фарҷом мехостам бо суханони Сарвари кишвар, ки замони Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро бо сохти давлатдории феълӣ барои ҳифзу такомули арзишҳои эътиқодиву ахлоқии динӣ хеле мусоид номидааст, ҳусни анҷом пазирам. Пешвои миллат иброз доштанд: “Бори дигар такрор менамоям, ки ин ҳама аз баракати муқаддастарин неъмати зиндагии халқамон – истиқлолу озодӣ ва дунявӣ будани давлатамон аст, ки барои пайравони ҳамаи динҳо имкониятҳои баробар ва шароити озоду созгори эътиқодиро фароҳам овардааст... Таърихи давлатдории навини тоҷикон ва гузашти вақт дуруст будани интихоби низоми дунявии давлатро дар шароити муосир собит сохт”.

СЕ ДАВРАИ ТАҶЛИЛИ НАВРӮЗ ДАР БАДАХШОН

Охониёзов Варқа Дустович

доктори илмҳои филологӣ,

сарходими илмии шуъбаи фолклор ва адабиёти Бадахшони

Институти илмҳои гуманитарии ба номи Б.Искандарови АМИТ.

СЕ ДАВРАИ ТАҶЛИЛИ НАВРӮЗ ДАР БАДАХШОН

Наврӯз дар замони муосир ба пояи Нарӯзи ҷаҳонӣ расид. Бояд қайд кард, ки Наврӯз чунин манзалатро дар ибтидо низ дошт ва имрӯзҳо он аз нав ҷой ва мавқеи худро дар тамаддуни ҷаҳониён соҳиб гашт. Ҷаҳонишавии Наврӯз дар замони муосир ба ду сабаби асосӣ иртибот дорад: яке Истиқлоли пурраи мамлакати мо, ки барои ҷаҳонишавии Наврӯз имкониятро фароҳам овард ва дигаре, ибтикор ва ташаббуси бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҷаҳонӣ сохтани Наврӯзи хуҷистапай. 

Ташаббуси Сарвари мамлакати мо нахуст аз ҷониби сарони мамлакатҳои ҳавзаи Наврӯз хуш пазируфта шуд ва баъдан он ба ташаббуси ҷаҳонӣ табдил ёфт. Хуш пазируфта шудани Наврӯз аз тарафи ҷаҳониён ба дар асоси арзишҳои башарӣ иҷро гардидани суннату маросими Наврӯз вобастагӣ дошт. Бояд гуфт, ки ҳанӯз на илми ҳуқуқи башардӯстӣ ва на принсипҳои фунадаменталии башарӣ вуҷуд надоштанд, ки Наврӯз онҳоро ҳамчун як системаи мантиқӣ тавассути иҷрои расму русум ва суннати таомулҳои хеш ба роҳ монда буд. Наврӯз таносуби инсону табиат, мувозинати ҷисму ҷон, тавозуни ақлу руҳ ва табдилу сарду гарми муҳит ва ҳаётро нигоҳ медорад ва тарғиб мекунад. Аз ин рӯ, Наврӯз муҳимтарин зуҳуроти фарҳанги башарӣ ба шумор меояд.

Наврӯз дар мамлакатҳои гуногун ва дар навоҳии гуногуни як мамлакат бо иҷрои суннатҳои ба худ хос таҷлил мегардад, вале дар маҷмуъ ҳамаи ин суннатҳову маросим як маъно ва як ҳадаф доранд. Онҳо ҷузъи Нарӯзи бузург ва Наврӯзи қадимӣ ҳастанд. Дигаргуниҳои ҷузъиии ҷашнгирии Наврӯзро метавон ба ду сабаб вобаста донист:

Пеш аз ҳама, сокинони ҳар ноҳия ва ҳатто ҳар як деҳа шароит ва муҳити зисти гуногун доштанд, шароити иқтисодиву иҷтимоӣ ва табиаташон мухталиф буд. Бинобар ин, онҳо бо назардошти муҳиту шароити иқтисодӣ ва баъзан боварҳои гуногунашон Наврӯзро таҷлил менамуданд ва ҷашн мегирифтанд. Ин гуногунии ҷузъӣ дар суннату маросими Наврӯз хуб ҳам буд, зеро он Наврӯзро бой ва пур аз маросим мегардонд ва аз тарафи дигар, сокинони ҳар маҳал Нарӯзро аз они худ медонистанд ва ба он боварҳо ва умеду орзуҳои худро пайванд медоданд.     

Дуюм, Наврӯз, ки зиёда аз шаш ҳазор сол таърих дорад, дар масири ҳаёташ ба чолишҳою маҳдудиятҳои зиёде рӯ ба рӯ гардида буд. Масалан, дар бисёре аз сарчашмаҳои таърихӣ онро “ҷашни муғон”, яъне ҷашни оташпарастон мехонданд ва маълум аст, ки қисме аз мусалмонон дар давраҳои муайяни таърих ба ин ид аз нигоҳи “иди оташпарастон” назар мекарданд. Ҳатто дар даврони Шӯравӣ, ки ба қавле мардум нисбатан ҳаёти осоишта дошт, Наврӯз ба таври пурра ва дар ҳама ҷо ҷашн гирифта намешуд. Онро асосан дар ноҳияву деҳаҳои дурдаст таҷлил менамуданд ва барои ҳамин ҳам, яъне ба таври ҷудо-ҷудо ҷашн гирифта шудани Наврӯз сабаби дигаргуниҳо дар суннату маросим ва анъанаву боварҳои он гардид. Аниқтараш, чунин ҷашнгирии Наврӯз боис шуд, ки дар як гӯшаи мамлакат як суннат ва дар гӯшаи дигар мамлакат суннати дигари Наврӯз ҳифз шавад ва дар маҷмуъ онҳо як Наврӯз – Наврӯзи миллии моро фароҳам меоварданд.

Наврӯз калонтарин ва бузаргтарин иди миллии мо - тоҷикон маҳсуб мешавад ва аз ин рӯ, дар қисме аз минтақаҳои кӯҳистони Тоҷикистон онро “Наврӯзи султонӣ”, яъне ҷашни подшоҳон мегӯянд, ки чунин унвон шаҳомати онро нишон медиҳад. Дар Бадахшон Наврӯзро асосан бо ду ибора - “Шогун аййӯм” (“Айёми муборак”) ва “Хидӣр айёӯм” (“Ҷашни бузург”) ном мебаранд.

Калимаи “шогун”, ки аз забони санскритӣ, яъне калимаи ҳинудориёии “шгун” ё “шугун” ва ё “шавгун” то ба мо омада расидааст, маънои “фоли нек”, “амали натиҷаи нек дошта”, “хайр ва муборак шуморидани чизе”-ро дорад. Аз ин хотир, мардум дар ин рӯзи нек ҳамдигарро бо ибораи “Шогуни баҳор муборак!” табрик менамоянд ва посухаш “Ба рӯи шумо муборак!” мебошад. Яъне, муборакатии шогуни баҳор ба руй ва барои шумо ҳам муборак бошад.

Ҷои зикр аст, ки дар баъзе ҷойҳо посухи табрикот “Бо рӯи шумо муборак” аст, ки маъно ва мантиқи посухро ба таври дигар маълум месозад. “Бо рӯи шумо муборак” гуфтан, яъне ин муборакиро дидани рӯи шумо боз ҳам муборактар месозад ва шогуни ман бо шумо муборак аст. Ин гуна шодбошӣ ва муборакбодӣ мазмуни рубоиеро аз забони сӯфии маъруф Абӯсаиди Абулхайр ба ёд меорад, ки фармуда:

Эй дӯст, эй дӯст, эй дӯст, эй дӯст,

Ҳиҷри ту аз он кашам, ки рӯи ту накӯст.

Мардум гӯянд: Биҳишт хоҳӣ ё дӯст?

Эй бехабарон, биҳишт бо дӯст накӯст!

            Бо рӯи дӯст накӯ будани биҳишт гӯё муродифи бо рӯи азиз шогун будани Нарӯз аст.

Дар ҳар сурат, ин масъалаҳо бояд аз назари илмӣ таҳлилу таҳқиқ шаванд. Дар ин ҷо ҳаминро ба таъкид мегирем, ки Наврӯз барои мардум фоли нек аст ва онҳо якдигарро бо волотарин ибораҳои наврӯзӣ таҳнияту дуо мекунанд.

Наврӯз дар Бадахшон дар се давр ҷашн гирифта мешуд. Чунин ҷашнгирии Наврӯз то миёнаҳои асри гузашта дар ҳукми анъана будаст ва дар ин бора чи шоҳидони зинда ва чи манбаъҳои фолклоршиносӣ маълумот медиҳанд.

Давраи аввали омодагӣ ба ҷашнгирии Наврӯз ба охири моҳи январ рост меояд ва онро мардум бо номҳои “Хӣрпичор” ё “Хӣрфирӣпт” (“Офтоб дар мард” ё “Офтобрасӣ”- Шуғнон ва Роҷқалъа), “Хурпапӯδ” ё “Хурфирепт” (“Офтоб дар пой” ё “Офтобрасӣ” - Рӯшон), “Хорпачор” (“Офтоб дар мард” - Бартанг) ва “Граваш” (“Офтоб дар мард”- Язгулом) ёд мекарданд. Калимаи “хӣр” ё “хур” ҳамон Хур ва Хуршеди муродифи Офтоб аст. Сабаби чунин ном гирифтанашон дар он аст, ки аз ҳамин рӯз сар карда, Офтоби оламтоб ба қувват гирифтан оғоз мекунад ва гармии нураш ҳам ба ҷисми замин ва ҳам ба бадани инсон расидан мегирад. Мардуми Кӯҳистони Бадахшон тақвиме дорад, ки ҳисоби он аз нохуни пойи инсон оғоз гардида, то мағзи сараш идома меёбад. Ин ҳисоб чаҳор чилларо мувофиқи фаслҳои сол дар бар гирифта, тақвими “Офтоб дар мард” пас аз ба охир расидани чиллаи зимистон сар мешавад. Ҷолиб аст, ки ҷашнгирии “Офтоб дар мард”, ки як навъ омодагӣ барои Наврӯзи бузург (Хидӣр аййӯм) аст, ба ҷашни аҷдодии тоҷикон Сада - Садае, ки низ бо ташаббуси Пешвои миллат эҳё гардид, рост меояд.

Даври дуюми омодагӣ ба Наврӯз ва анҷоми фароизу суннатҳои махсус ба рӯзҳои 19-21-уми моҳи феврал, яъне расо як моҳ то Наврӯзи бузург баробар меояд. Ин даврро дар Шуғнону Роҷқалъа иди “Хир чизӯн” (“Офтоб ба зону”), дар Рӯшону Бартанг “Бат аййом” ва “Боҷ аййом” мегӯянд. “Офтоб ба зону” ҳамоно маънои расидани ҳисоби ҳаракати Офтоб ба зонуи мардро дорад, яъне ҷисми одам ва муҳити атроф аллакай қувват гирифта, онҳо барои омодагии бештар кӯшиш мекунанд. “Бат” ва “Боҷ” аз таъомҳои маросимии Наврӯз мебошанд, ки дар ин давр пухта шуда, рӯи дастурхон гузошта мешаванд. Суннатҳои зиёде дар ин даври омодагию ҷашнгирӣ анҷом мегарданд ва омода намудани маводи ғизоӣ ва асбобу анҷоми шудгор, тухмиҳои гуногун ва амсоли инҳо барои Наврӯз аз қабили ин амалҳо маҳсуб мегарданд. Дар мавриди бат ва боҷ бошад, онҳоро пухта ба назди қадамҷойҳову зиёратгоҳҳо, ки қариб дар ҳар як деҳа мавҷуданд, мебаранд ва бо ҳам тановул мекунанд. Ин маъно ва рамзи сарҷамъӣ, ваҳдату иттиҳод аст, ки аз некӯтарин арзишҳои Наврӯз маҳсуб мегардад.

Мусаллам аст, ки Наврӯз ба ҳангоми расидани ҳисоб ба дил, яъне аз 21 то 23-юми моҳи март таҷлил мегардад. Ҳангоме, ки Офтоб дар дил аст, тамоми ҷисми инсон гарм ва омодаи шукуфтан аст ва чунин омодагии шукуфтан табиат ҳам дорад. Ин рамз иртиботи вуҷуди сағир (микрокосм – Одам) ва вуҷуди кабир (макрокосм – Табиат)-ро барои мо муаррифӣ мекунад. Наврӯз ҷашни одаму одамгарӣ ва оламу оламнигарӣ аст. Бас аст, агар аз суннатҳои зерини наврӯзӣ ва рамзу мафҳуми онҳо ёд шавад, то муҳтавои Наврӯз ва арзиши он барои оламиён ошкор гардад:

• дар Наврӯз ба ҷони ҳеҷ як махлуқи ҷондор ҷавр намешуд. Таъомҳои наврӯзӣ, ки мувофиқи анъанаву суннати ниёгон аз “ҳафт син” ё “ҳафт шин” омода мешуданд, заррае аз гӯшти ҳайвонот, паррандаҳо, чаррандаҳо ва хазандаҳоро надошт;
• ба ҳангоми ҷашни Наврӯз аёдати падару модарон, куҳансолон, беморон ва одамони муҳтоҷ аз фарзҳои ин ҷашн аст;
• хайру садақа кардан аз олитарин суннатҳои наврӯзӣ шуморида мешавад;
• агар дар оилаи касе дар давоми сол ягон мусибат (азо) шуда бошад, соҳибхонаҳои ҳамсоя саҳари барвақт ба хонаи ӯ (онҳо) омада, пеш аз ҳама ҷорӯбҳои наврӯзиаш (он)-ро мебанданд. Ин маънои онро дорад, ки соҳиби хонаи мусибатдошта худро танҳо ҳис накунад ва пас аз тоза кардани хонаву дар аз ғампарастию ҷомаи сиёҳ ба бар кардан халос шавад;
• одамони бо ҳамдигар ногап бояд дар рӯзҳои Наврӯз бо ҳамдигар оштӣ шаванд ва аз ҳамдигар узрхоҳӣ кунанд;
• талаби ҳар кас дар ин рӯз бояд қонеъ шавад. Дар гузашта одамон дар ин рӯзҳо аз суннати “килоғузғуз”-и Наврӯз истифода намуда, чизи дӯстдоштаашонро аз ҳамсоя металбиданд (масалан: асп, хар, шутур ва мисли инҳо);
• поку тоза будан ба зоҳиру ботин аз талаботи асосии Наврӯз аст;

Садҳо суннату маросим бо мафҳуму ҳадафҳояшон дар ин рӯзҳо анҷом мешаванд, ки ҳамоно ба арзишҳои умумбашарии иди Наврӯз далолат мекунанд.

Ба мардуми шарифи Тоҷикистон ҷашни Наврӯзро табриккунон “Шогуни баҳор муборак!” мегӯям.