АБУ ҲАНИФА НӮЪМОН БИННИ СОБИТ – ПЕШВОИ АДОЛАТПАРВАР, АҚЛГАРО, ТАҲАММУЛГАРО ВА ИСЛОҲГАРИ ОЛАМИ ИСЛОМ

Умед Мамадшерзодшоев Ходими илмии шуъбаи

таърих ва мардумшиносии  Институти илмҳои

Гуманитарӣ ба номи Б.И.Искандарови АМИТ

АБУ ҲАНИФА НӮЪМОН БИННИ СОБИТ – ПЕШВОИ АДОЛАТПАРВАР, АҚЛГАРО, ТАҲАММУЛГАРО ВА ИСЛОҲГАРИ ОЛАМИ ИСЛОМ

Имоми Аъзам Абуҳанифа Нӯъмон бинни Собит дар олами ислом яке аз машҳуртарин фақеҳон ва мутакаллимони бузурги ислом ба ҳисоб рафта,  дар миёни пайравонаш ҳамчун имоми адолатпар, ислоҳгар, таҳаммулгаро ва равшанфикр  шуҳрати беандоза дошта, ӯ поягузори мазҳаби ҳанафӣ- яке аз мазоҳиби чаҳоргонаи аҳли суннат ба шумор меравад ва пайравонашро мусалмонони мазҳаби ҳанафӣ меноманд.  

Тавре маълум аст, 9 марти соли 2024 дар шаҳри Душанбе мулоқоти Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо фаъолон, намояндагони ҷомеа ва ходимони дини мамлакат баргузор гардид. Зимни ин мулоқоти пурмӯҳтавои худ Пушвои миллат Эмомалӣ Раҳмон таваҷҷуҳи ҳозиринро ба бузургии таълимот ва фалсафаи Имоми Аъзам Абу Ҳанифа бинни Собит, ки ақидаҳои ӯ саршор аз афкори адолатпарварӣ ва таҳаммулгароӣ мебошанд, ҷалб намуданд:

“Мо ин иқдомотро ҳамчун идомаи корҳои анҷомдодаи гузаштагони некноми худ дар роҳи ҳифзу такомули арзишҳои эътиқодиву ахлоқии дини мубини ислом, поксозии он аз ҳама гуна хурофоту таассуб, ҳимоя аз тафриқаандозӣ ва пойдории асолати диниамон анҷом додем.

Зеро фарзанди фарзонаи миллати тоҷик Абӯҳанифа Нуъмон ибни Собит ё Имоми Аъзам поягузори бузургтарин мазҳаби таҳаммулгарои ислом аст, ки шумораи пайравонаш қариб 60 фоизи мусулмонони дунё, яъне беш аз нисфи эътиқодмандони дини исломро ташкил медиҳад.

Хотирнишон месозам, ки сабаби пайравони зиёд доштани мазҳаби ҳанафӣ дар ақлгароӣ ва таҳаммулгароии он буда, ба шароити ҳар давру замон, аз ҷумла замони муосир мутобиқат дорад ва инсонро ҳамчун беҳтарин мавҷуди офаридаи илоҳӣ дар мақоми бисёр баланд мегузорад.

Воқеан, дар замони муосир халқу миллатҳо бо роҳи омӯхтану ихтироъ кардани илму дониш ва техникаву технологияҳои муосир кӯшиш мекунанд, ки арзишҳои миллӣ, дастовардҳои фарҳангӣ ва озодиҳои шахсии худро дар паноҳи давлати соҳибистиқлоли хеш аз таҳдиди ҷаҳонишавии манфиатҳо ва суйиистифодаи арзишҳо ҳифз намоянд.

Пайравӣ аз ойини аҷдодиамон – мазҳаби ҳанафӣ яке аз воситаҳои муассири аз таҳдиду хатарҳо ҳимоя кардани фазои мафкуравии ҷомеаи мо дар шароити муосир мебошад”.

Дар ҳақиқат дар олами ислом мисли таълимоти Имом Абу Ҳанифа ақоиде вуҷуд надорад, ки таҳаммулгаро, ақлгаро ва сулҳофар бошад. Имом пайравонашро таъкид мекунад, ки онҳо бояд озодандеш бошанд. Фикри худро ҳангоми баҳсҳои мазҳабӣ озодона баён созанд.

Тавре аз иттилооти сарчашмаҳои таърихӣ ва осори муқаққиқон маълум мегардад, Имоми Аъзам илми фиқҳро инкишоф медод ва аз тамоми гӯшаву канори мамлакатҳои Шарқ шогирдон барои илмомӯзӣ ба назди ӯ меомаданд. Ҳангоми баргузории дарсҳо чунин ҳолат ҳеҷ гоҳ ба мушоҳида нарасида буд, ки Имом аз посух додан ба саволот шогирдон худдоррӣ намояд. Имом ба онҳо иҷоза медод, ки онҳо бояд дар бораи тамоми умуроти динӣ аз ӯ савол кунанд. Ва мегуфт: “Худовандо!  Агар дигарҳо аз мо тангдил мешаванд, дили мо барои онҳо фарох аст”. Муҳаққиқ Иноятуллоҳ Иблоғ дар китоби “Имоми Аъзам- Абу Ҳанифа ва афкори ӯ” мактаби Имоми Аъзамро бо мактаби Афлотун муқоиса мекунад ва менависад: “Афлотун бар дарвозаи мадрасааш навишта буд, касе бо илми ҳандаса ошно нест дохил нашавад”.  Вале Имоми Аъзам барои шогирдонаш чунин маҳдудиятро пеш намеовард. Ӯ дар назди шогирдонаш бо суханрониии қолабӣ баромад намекард, балки барои онҳо иҷоза медод, ки ҳангоми дарс онҳо бояд фикри худро озодона баён кунанд, доир ба масъалаҳои динӣ фикр кунанд ва агар чизеро нафаҳмиданд, аз устод суол кунанд. Аммо Афлотун баръакс ба шогирдон ҳангоми баҳс камтар имкон медод, ки онҳо аз ӯ суол кунанд. Афлотун танқидро низ кам меписандид. Имоми Аъзам бошад баръакс ба шогирдон таълим медод, ки ҳар як шогирд ҳуқуқ дорад ҳангоми дарс фикрашро рӯирост баён кунад. Ӯ мегӯяд, ки фикри ман як назария аст ва агар касе беҳтар аз он андешаеро баён кунад, ман онро қабул дорам. Аз ин ҷо маълум мегардад, Имоми Аъзам дар таълимоти фалсафиаш равиши хосеро пеш гирифта буд.

Бояд зикр кард, ки дар он давра низ дар кишварҳои Шарқ аз ҷумла арабӣ осори мутафаккирони Юнон нуфузи хеле зиёд пайдо карда буд. Вале Абу Ҳанифа фалсафаи Юнонро ҷонибдорӣ накард ва таълимоти ислом ва фарҳанги миллиро дар ҷои аввал мегузошт ва ба бегонапарастӣ роҳ намедод.Ба шогирдон таълим медод, ки мо бояд  мактаби худро дошта бошем.

Масъалаи дигари ҳассое, ки дар замони Абу Ҳанифа вуҷуд дошт, ин пайравӣ намудани мусалмонон  аз хурофотпарастӣ буд. Чуноне ки маълум аст дар он давра дар кишварҳои арабӣ ҷарайёнҳои исломӣ ба мисли муътазила, равофиз, хавориҷ ва дигарон вуҷуд доштанд, ки онҳо ақоиди ҳамдигарро қабул надошта, ҳамдигаррро бо куфр мутаҳам мекарданд. Дар натиҷа ин муборизаи идеологӣ онҳоро ба задухӯрд ва хунрезӣ оварда мерасонид. Имом Абӯ Ҳанифа бо ин гурӯҳҳо муборизаи беамон мебурд ва дар назди худ вазифа гузошт, ки дар миёни ин мазоҳиби тундрав сиёсати сулҳофариниро эҷод кунад, то ки  онҳо ҳамдигарро эҳтиром кунанд ва дар фазои дӯстиву ҳамдигарфаҳмӣ кор ва зиндагӣ намоянд. Масалан вақте ки Имом дар Куфа бо Ато ибни Рибоҳ вомехӯрад аз ӯ мепурсад аз куҷоӣ? Гуфт: Аз Куфа. Абӯ Ҳанифа гуфт: Аз мардуме, ки дар дини худ тафриқаҳо эҷод карданд. Гуфт: Бале. Ва Имом ин рафтори қабилаи Ато Ибни Рибоҳро мавриди интиқод қарор медиҳад.

Имоми Аъзам бо он фирқаҳои исломӣ, ки бо душманони ислом ва бегонагон бо ғарази эҷоди фасод ва фитнаи динӣ ҳамкорӣ мекарданд ва ин амалро ҳамчун васила барои расидан ба мароми  сиёсии хеш истифода мебурданд, муборизаи беамон мебурд. Зеро бар асари ин ихтилофот фирқаҳои исломӣ аз ҳамдигар ҷудо шуда, ҳадигарро бо куфр мутаҳам мекарданд. Имом пешниҳод мекард, ки дар ин муборизот гунаҳкоронро набояд ҷазо дод, балки онҳоро дар руҳияи инсонӣ тарбия кард хатогиии гунаҳкоронро рӯирост бояд гуфт ва ба онҳо бояд роҳи ростро нишон дод.

Яке аз паҳлӯҳои ҷолиби фалсафаи Имом Абӯ Ҳанифа ин буд, ки ӯ ба пешвоёни мазоҳиби исломӣ таълим медод, ки онҳо бояд ҳамдигарро эҳтиром кунанд, дар миёнашон иттиҳод бошад. Таърих ва фарҳанги гузаштаи худро инкор накунанд ва ҳамдигарро бо куфр мутаҳам насозанд. Кинаву адоватро як  сӯ гузошта, дар бандагии Худованд дӯсти ҳамдигар бошанд.

Хуллас Имоми Аъзам яке аз пешвоёни бузургтарини  олами ислом ба шумор меравад, ки ӯ дар миёни мусалмонон ҳамчун имоми адолатпарвар,ақлгаро, таҳаммулгаро ва ислоҳгар шӯҳрати беандоза дорад.

Илҳом аз Паём. – Душанбе: «Сифат-Офсет», 2024. – 310 саҳ.

Бо қарори Шўрои олимони Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик

 Б.Искандарови АМИТ аз 20 феврали соли 2024, рақами 2

ба чоп тавсия гардид.

УДК 35 (07)

ИҒ17

Илҳом аз Паём. – Душанбе: «Сифат-Офсет», 2024. – 310 саҳ.

Зери назари

Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон,

доктори илмҳои иқтисодӣ, профессор

Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт

Муҳаррири масъул

доктори илми филология

Қаландариён Ҳоким Сафар

Дар маҷмуаи мақолаҳои мазкур масъалаҳои мубрами Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» аз 28 декабри соли 2023 баррасӣ гардида, паҳлўҳои мухталифу арзишманди он барои пешрафти ҷабҳаҳои иҷтимоӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ, маънавӣ ва илмиву таълимии кишварамон нишон дода шуда, ба таври васеъ барои аҳли ҷомеа пешкаш мегарданд. Мақолаҳо тибқи рубрикаҳои муайян вобаста ба муҳтавои худ ва таҳлили самтҳои Паём дар бахшҳои алоҳида ҷой дода шудаанд.

Отклики на Послания Президента. – Душанбе: “Сифат-Офсет”, 2024. – 310 стр.

В сборнике представлены статьи – отклики на актуальные вопросы, рассмотренные в Послании Президента Республики Таджикистан уважаемого Эмомали Рахмон к Маджлису Оли Республики Таджикистан “Об основных направлениях внутренней и внешней политики Республики” от 28 декабря 2023 года. Авторы статей предприняли попытку рассмотреть актуальные направления, проанализированные в Послнании Президента РТ в ракурсе последующего развития социальных, экономических, культурных, духовных и научно-образовательных аспектов нашей страны. Целью издания данного сборника является пропаганда и привлечение внимания к основополагающим пунктам Послания.

Статьи разделены по рубрикам в соответствии тематического содержания.

ISBN 978-99985-77-25-1

©Институти илмҳои гуманитарӣ

ИЛҲОМ АЗ ПАЁМ

Мавлоназарова Ганҷина – докторанти (PhD) Институти илмҳои

гуманитарии ба номи академик Б. Искандарови

Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

ИЛҲОМ АЗ ПАЁМ

Ҳар сол Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар охири сол бо дигар намояндагони ҳукумати ҶТ дар хусуси масъалаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва  иҷтимоӣ баррасӣ намуда, ҳамчунин вазъи ҷаҳони муосир, тағирёбии иқлим ва оқибатҳои он ва дигар масъалаҳои муҳими ҷомеа Паём ирсол менамояд.

Чун анъана дар санаи 28 декабри соли 2023 Паёми навбатӣ, ки онро ҳар як шаҳрванд, яъне аз мактаббачагон сар карда, ҷавонон ва то одамони солхурда хеле интизор буданд.

Чуноне ки аз Паём дарёфт намудем, дар ҶТ дар ҳамаи соҳаҳои ҳаётан муҳими ҷомеа пешравиҳои назаррас ба даст омада, ММД кишвар нисбат ба соли гузашта 8,3 % зиёд гардида, ба 130 миллиард сомонӣ расонида шуд. Инчунини дигар, Ҳукумати мамлакат ҷиҳати иҷрои уҳдадориҳои иҷтимоӣ вобаста ба рушди соҳаҳои иҷтимоиву иқтисодии кишвар, буҷети давлатӣ 102,5 % таъмин гардид.

Дар Паёми навбатӣ дигар масъалаҳои муҳим ба мисоли ташаккули «иқтисодӣ сабз», инкишофи неруи инсонӣ, баланд бардоштани рақобатнокии маҳсулоти ватанӣ, тақвияти имкониятиҳои содиротии мамлакат ва беҳтар гардонидани сифати хизматрасониҳои иҷтимоӣ баррасӣ шудаанд.

Намояндагони соҳаи маориф низ Паёми имсоларо хеле интизор буданд, чунки соҳаи маориф яке аз муҳимтарин соҳаҳои кишвар ба ҳисоб рафта, барои малакат дар тайёр кардани кадрҳои баландихтисос саҳми нарзаррас дорад. Бояд қайд кард, ки Пешвои миллат ҳам барои пешрафти соҳаи маориф маблағҳои зиёд ҷудо намуда, кудакистонҳои дорои шароитҳои беҳтарин, мактабҳои таҳсилоти умумии замонавӣ ва ҷиҳозонидани онҳо бо техникаю технологияи нав саъю кушиш намуда, ҳамин тариқ дар пешрафти соҳаи маориф қадамҳои назаррас монда мешаванд. Чуноне ки иттилоъ дода шуд, хароҷот барои илму маориф, тандурустӣ ва дигар соҳаҳои иҷтимоӣ аз 9,6 миллиард сомонии соли 2017 ба 18,5 миллиард сомонӣ дар соли 2023 расонида шуд, яъне, 1,9 баробар зиёд мебошад.

Хушҳол аз он ҳастем, ки Пешвои миллат ба сифати дониши хонандагон низ диққати ҷиддӣ дода, сифати таълиму тарбия дар муассисаҳои таҳсилоти умумӣ ё касбӣ, донишгоҳҳо ё донишкадаҳо фароҳам  овардани «Муҳити таълим – асоси таълимоти босифат»-ро асоси таълимоту таҳсилот номидаанд.

Дар ин бора Пешвои миллат барои боз ҳам беҳтар кардани шароити таҳсил ва баланд бардоштани сатҳи маърифтанокии хонандагон дастуру супоришҳоро додаанд: «Вазорати маориф ва илм дар ҳамкорӣ бо дигар вазорату идораҳо бо ин мақсад татбиқи лоиҳаи сармоягузории давлатии «Муҳити таълим – асоси таълимоти босифат», «Чаҳорчубаи миллии рушди таҳсилот дар Ҷумҳурии Тоҷикситон»-ро таҳия намоянд».

Ин нуқтаи муҳимро асоси ин мавзуъ гирифта, мехостам атрофи он фикру мулоҳизаҳо ва чанд пешниҳодоти таҷрибавии шахсиро баррасӣ намоям. Яъне, пеш аз он ки чуқуртар ба ин масъала назар андозем, бояд аз ду субъекти асосии ин масъала оғоз намоем.

Таълим ин муколамаи байни ду субъект – муаллим ва талаба, устод ё шогирд мебошад. Ин маънои онро дорад, ки муаллим ягона шахсе дар ситемаи таълиму тарбия мебошад, ки онро ягон кас иваз карда наметавонад.

Муаллим фигураи асосии таълиму тарбия дар мактаб ба ҳисоб меравад, чунки вай бо кудак кор мекунад ва психологияи ҳар як кудакро медонад, талаботи индивидулии ҳар як кудакро бояд ба назар гираду бо онҳо кор кунад. Устодон, муаллимон, педагогон шахсоне мебошанд, ки таълиму тарбияро пеш мебаранд. Омӯзгори муосир қисман равоншинос, методист, мураббӣ ва дӯстест, ки малакаҳои фаннӣ меомӯзад ва корҳои тарбиявиро пеш мебарад. Шогирдон барои дониш, маслихат ва дастгирӣ назди ӯ меоянд. Муаллим рисолати муҳимро иҷро мекунад - ӯ ба ташаккули малакаҳо кӯмак мекунад, донишҳои муҳимро интиқол медиҳад ва шогирдонро ба рушду инкишоф ҳавасманд мекунад.

Талаба бошад ба гуфти олим ва педадоги машҳури рус Ушинский – зарфи холӣ нест, ки онро бояд бо ягон мавод ё моеъ пур кунем. Балки у шамъест, ки онро бояд фурӯзон намоем.

Ҳамаи ин гуфтаҳоро ба назар гирифта, барои ба ҳадаф расиданамон, шиори «Муҳити таълим – асоси таълимоти босифат» бояд мояи кори маорифчиён ва устодон шавад. Мо бояд ба чанд масъалаҳои дар зер оварда шуда диққати ҷиддӣ дода, дар ҳаллу фасли онҳо ҳамроҳ кору фаъолият барем:

1. «Муҳити таълим – асоси таълимоти босифат» масъалаи хеле муҳим аст, ки бояд ҳаматрафа аз ҷониби вазоратҳои дахлдор нақшабандӣ карда шавад ва иҷрои он нақшаҳо бояд пурра ва саривақтӣ пайгириву иҷро карда шаванд. Хеле муҳим аст, ки дар ин раванд муаллимоне, ки дорои собиқаи кории зиёд ҳастанд, шомил карда шаванд. Собиқадорон шахсоне мебошанд, ки аз ҳамаи мушкилоту камбудиҳо, пешравию муваффақиятҳои кории соҳаҳои мухталиф хоҳ дар кудакистонҳо, мактабҳо, донишгоҳҳо ва ғайра, пурра огоҳ мебошанд. Онҳоро ҳамчун як энсиклопедияи зинда бояд барои таҳияи чунин барномаҳо истифода намуда, дар навбати худ онҳо ҳам дар пешравии кор хизмат намуда, саҳми арзандаи худро дар ин кори муҳим гузоранд.
2. Иловатан, бояд шуъбаҳои маориф, раёсатҳои маориф ва МТМУ, донишгоҳҳову донишкадаҳо кор бо омузгорони ҷавонро пурзур карда, дониши онҳоро такмил додан лозим аст. Аз онҳо мутахассисоне, ки ба кори худ дилбохта ҳастанд, тарбия гарданду нисбати фанне, ки таълим медиҳанд, дониши мукаммал, нисбати талабагони худ меҳру муҳаббат дошта бошад. Такмили ихтисос ҳам метавонад ба раванди таълиму тарбия албатта таъсири мусбии худро расонад. Ҳар қадаре ки муаллим босавод бошад, аз илмҳои замонавӣ бохабар бошад, ҳамон қадар метавонад барои хонандагон низ дониши беҳтару босифаттар пешниҳод намояд. Яъне такмили ихтисоси муаллимон низ як зинаҳое мебошад, ки барои муҳайё намудани «Муҳити таълим – асоси таълимоти босифат» ҳисобида шавад.
3. Муаллим ягона шахсе мебошад, ки аз талаботи ҳаррӯзаи шогирдони худ бохабар мебошад. Яъне муаллим ҳар рӯз дар майдони илму дониш далерона фаъолияти худро давом дода, ягона шахсе мебошад, ки метавонад дар раванди таълиму тарбия шаорите фароҳам оварад, ки кӯдак дар он муҳит худро озод ҳис намуда, фикру андешаҳои худро доир ба мавзуи баррасишуда озодона баён намояд.

Аз ҳамин сабаб муаллим бояд дар таҳия намудани китобҳои дарсӣ ҳаматарафа ворид карда шавад. Муаллим ҳар рӯз бо китобҳом дарсии хонандагон ва дигар дастурамалҳои таълимӣ сару кор дошта, метавонад баҳои мусбӣ ё манфиро барои китоби нашршуда диҳаду пешниҳодот ва  таҳлиҳои амиқи худро мувофиқи талаботи хонандагон ироя намояд. Яъне, ба раванди нақшабандӣ, тайёркунӣ ва ба нашр баровардани китобҳои дарсӣ муаллимони дорои дониши баланд ва таҷрибаи кории зиёд бояд ҳаматарафа такя намуда, тавсияҳои онҳо дар ин раванд ба назар гирифта шаванд. Мазмун ва мундариҷаи китобҳо аз як тараф ва таҷрибаи касбии муаллимон аз тарафи дигар низ барои фароҳам овардани шароити муҳити таълим мусоидат хоҳанд кард.

Ҳамаи ин нуқоти дар боло зикршуда метовананд раванди «Муҳити таълим – асоси таълимоти босифат»-ро тезонанд ва бо ин васила сифати таълим дар муассисаҳои таълимӣ ба дараҷаҳои баланд бардошта шавад. Оғози ҳар як кор қадами устувор ва нек мебошад ва ман боварӣ дорам, ки қадамҳои зикршуда метавонанд асоси пешрафти кори муҳим шаванду заминаро барои таълимоти босифатро муҳайё созанд.