Словарь фразеологических синонимов шугнанского языка.

Печатается по решению ученого совета Института гуманитарных наук им. академика Баходура Искандарова НАНТ, протокол № 8 от 2- ноября  2021 года.

 

Мирзоев Шохназар. Словарь  фразеологических синонимов шугнанского языка.

 

Ответственный редактор: доктор филологических наук 

Х. Каландариён.

 

Рецензенты: д.ф.н. Н.Офаридаев, 

к.ф.н. Д.Фозилов.

 

 

Словарь посвящен фразеологической синонимии бесписьменного шугнанского языка. Подобная работа является первой в истории изучения бесписьменных памирских языков, которая посвящена анализу синонимических рядов, образованных фразеологическими единицами. Этой работой практически впервые на тщательно подобранном материале, убедительно, доказывается, что бесписьменный язык, обладающий богатой фольклорной традицией, традицией поэтического творчества и практикой устных рассказов и повествований может иметь жанровую стратификацию, отраженную, в частности, в лексическом составе языка, в стилевой прирученности лексики, в употребительности тех или иных фразеологических единиц в тех или иных жанровых разновидностях языка, или речевых ситуациях. Словарем могут пользоваться ученые, которые интересуются бесписьменными памирскими языками, широкий круг читателей и любители родного слова. Основная цель работы, это сохранение такой пласт лексики как  фразеологическая синонимия, отражающая историю, культуру и миропонимание народа, говорящем на этих языках.

 

Муфассал ...

Краткий словарь фразеологизмов шугнанского языка и их эквиваленты в русском языке.

Ответственный редактор:

Юсуфбеков Ш.П. – доктор филологических наук, профессор

 

Рецензенты:

Аламшоев М.М. – доктор филологических наук, профессор

Шоинбеков А.А. – кандидат исторических наук, доцент

 

Мирзоев Ш., Карамова И.

Краткий словарь фразеологизмов шугнанского языка и их

эквиваленты в русском языке.

 

В книге впервые в истории изучения восточно-иранских языков предпринята попытка составления словаря фразеологизмов бесписьменного языка и их эквивалентов в письменных литературных языках. Фразеологизмы в бесписьменных языках возникают теми же путями, что и в письменных литературных языках и отражают отношение населения к реальной действительности. Фразеологизмы эти своими корнями уходят в глубокую древность и в определенной степени их изучение в современном этапе помогает исследователям более детально раскрыть те психологические особенности населения, которые отражают эти единицы. А их семантическое сходство с аналогичными единицами других индо-европейских языков указывает на общий корень происхождения этих языков.

 

Муфассал ...

Қурбонхонова Н., Азорабекова Ш., Шакармамадов О. Дирӯз ва имрӯзи Наврӯзи Бадахшон.

 

Қурбонхонова Н., Азорабекова Ш., Шакармамадов О. Дирӯз ва имрӯзи Наврӯзи Бадахшон. - Душанбе: “Сифат-Офсет", 2024. - 142 с.

Муҳаррири масъул: номзади илмҳои филологӣ Азорабеков Сардорбек

Зери назари доктори илмҳои филологӣ Қаландариён Ҳоким Сафар 

 

Солиён боз муҳаққиқон ва донишмандони касбу кори гуногун ба ҷамъоварӣ ва омӯзишу таҳқиқи расму оину маросимҳои мардумӣ, ба вижа Наврӯз дар манотиқи Кӯҳистони Бадахшон машғул мебошанд. Дар даврони соҳибистиқлолии Тоҷикистон Наврӯз ҳамчун мероси фарҳанги миллӣ ва ҷашни муқаддаси ниёгон мазмуну шукӯҳи тоза пайдо кард. Баъд аз мақоми байналмилалӣ гирифтани ҷашни Наврӯз (соли 2010) таваҷҷуҳ ба омӯзишу таҳқиқи он ва нашри маводи наврӯзшиносӣ тадриҷан зиёд гашта, теъдоди асарҳои ҷудогона ва рисолаву мақолаҳои илмӣ афзудаанд. Доир ба таъриху давраҳои таҳаввул ва масоили ҷашни Наврӯз ва хусусиятҳои баргузории он аз ҷониби аҳли илму адаб, муаррихону рӯзноманигорон, эҷодкорону коршиносон осори зиёди илмиву бадеӣ ва иттилоотӣ бо забонҳои гуногуни дунё таҳияву нашр шудаанд. Дар онҳо натиҷаи муҳимтарин чорабиниҳои ба ифтихори ҷашни Наврӯз баргузоршуда тасвири воқеии худро ёфтаанд.

Бо вуҷуди он, ки солҳои тӯлонӣ роҷеъ ба ин ҷашни бостонӣ таҳқиқот ба анҷом расонда шуда бошанд ҳам, вале ҳанӯз бисёр масъалаҳои алоқаманд ба анъанаҳо, таҳаввули бархе аз расму маросимҳои наврӯзӣ ва моҳияти ин ҷашн дар замони муосир пурра мавриди баррасӣ қарор нагирифтаанд.

Аз ин ҷиҳат, аз ҷониби муаллифони асар кӯшиш ба харҷ дода шуд, ки таҳаввулоти ин расму оинҳо дар даврони муосир то андозае васеътар баррасӣ карда шаванд. Таҳқиқоти мазкур ҷойгоҳи расму анъанаҳои наврӯзӣ ва моҳияту арзиши онҳоро дар асоси маълумоту маводди нав дар ҷаҳони муосир инъикос мекунад. Аз мушоҳидаҳои солҳои охир ба назар мерасад, ки Наврӯз дар замони соҳибистиқлолии кишвар муҳимтарин вижагиҳои гуманистӣ, ватандӯстӣ, ваҳдату ягонагӣ, ҳамдиливу ҳамдастӣ, инъикоси бадеии воқеияти нави зиндагӣ, ҷавҳари миллӣ, муносибати умумибашариро дар худ таҷассум намуда, таърихи таҳаввули фарҳанг, афкор ва ақоиди иҷтимоӣ-ахлоқӣ ва фалсафаи мардумро аз ҳар ҷиҳат бозгӯӣ мекунад. Таҳқиқоти мазкур дар асоси маълумот ва маводди нав анҷом шуда, ақидаҳои таърихии мардумӣ доир ба заминаҳои пайдоиши ҷашни Наврӯз, эҳёи ҷашни бостонии Наврӯз ва моҳияти он, инъикоси худшиносиву ҳувияти миллӣ дар расму маросимҳои наврӯзиро дар бар мегирад. Дар баробари ин, дар доираи андешаи назарии олимони тоҷик, ки оид ба ҷашни Наврӯз анҷом додаанд, баъзе мулоҳизаҳои нав пешниҳод гардидаанд.

Ғояи асосии китоб ин аст, ки гарчанде урфу одатҳо ва эътиқодоти куҳани мардум нисбати ҷашнгирии Наврӯз бо рангу таровати нав иҷро шаванд ҳам, ҳамон унсурҳои қадимаи аҷдодӣ дар онҳо то ҳанӯз нигоҳ дошта шуда, ба замони муосир мутобиқ гардидаанд.

Китоб аз фаслҳои “Саҳми Пешвои миллат дар эҳёи ҷашни Наврӯз”, “Нигоҳе ба пайдоиши Наврӯз дар манобеи асотириву таърихӣ”, “Бозтоб ва таҳаввули суруду таронаҳои наврӯзӣ дар Кӯҳистони Бадахшон”, “Расму таомулҳои мардумӣ”, “Таомҳои наврӯзии тоҷикони Бадахшон”, “Гулчини ашъори адибони Бадахшон роҷеъ ба Наврӯз” иборат буда, дар охири китоб мафҳуми калимаҳое, ки ба расму оинҳои наврӯзӣ марбут ҳастанд, шарҳу тавзеҳ шудаанд.

 

 

Муфассал ...

АРЗИШҲОИ СИЁСИИ ДАВЛАТ ВА АРЗИШҲОИ ДИНИЮ МАЗҲАБӢ

Офаридаев Назрӣ – доктори илмҳои филологӣ, профессор,

сарходими илмии шуъбаи забонҳои помирии

Институти илмҳои гуманитарии ба номи Б. Искандарови АМИТ

 

АРЗИШҲОИ СИЁСИИ ДАВЛАТ ВА АРЗИШҲОИ ДИНИЮ МАЗҲАБӢ

 

Масъалаи давлат, давлатдорию давлатсозӣ аз даврони атиқа оғоз ёфааст. Яке аз нахустин асарҳо дар ин мавзуъ асарҳои мутафаккири Юнони Бостон Арасту ва Афлотун мебошанд. Дар осори мутафаккирони форсию тоҷикӣ низ масъалаи давлат матраҳ мегардид. Байте аз “Маснавӣ”-и Мавлоно дар ин радиф омўзанда аст.

Давлат ҳама з - иттифоқ хезад,

Бедавлатӣ аз нифоқ хезад.

Яке аз саромадони коммунизми илмӣ Ф. Энгелс асареро бо номи  “Пайдоиши оила, моликияти хусусӣ ва давлат” дорад, ки ба масъалаи давлат бахшида шудааст. Масъалаи давлат аз назари идеологияи синфӣ  дар асари В.И. Ленин “Давлат ва инқилоб” таҳлил шудааст. Масъалаи давлат имрўз ҳам мубрам буда, ин мазуъ аҳаммияти худро аз даст надодааст ва пажуҳишҳо дар ин самт идома доранд.

Давлат шакли танзими сиёсии ҷомеа дар қаламрави муайян, шакли мустақили ҳокимияти умумӣ, ки дорои қудрати идора ва водорсозии иҷборӣ мебошад ва тамоми сокинони мамлакат дар тобеияти он мебошанд.

Дар илм ва ҳуқуқи байналмилалии муосир таърифи ягонаи давлат дида намешавад.

Мафҳуми “мамлакат” бо мафҳуми “давлат” наздик аст ва айнияти истилоҳи давлат нест ва  доираи васеътари ифодаро дорад.

СММ, ки калонтарин созмони байналмилалӣ мебошад, шинохти ин ё он ташаккули ҳудудиро ҳамчун давлат ҳуқуқ надорад ва ба ин масъала ҳуқуқи байналмилалӣ ва давлату ҳукуматҳои алоҳида сару кор доранд.

      Давлатҳо метавонанд бо ду ном истифода  шаванд: Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Тоҷикистон. Ҳар кадоми ин номҳо мавқеи истифодаи худро доранд. Ҷумҳурии Тоҷикистон – ҳамчун субъекти ҳуқуқӣ дар шартномаҳои байналмилалӣ ба кор бурда мешаванд. Шакли кутоҳ –Тоҷикистон дар асноди иқтисодӣ ва ҷуѓрофӣ ба кор бурда мешавад.

   Рамзҳои давлатӣ истиқлол ва ҳуввияти давлатро инъикос мекунанд ва ҳар як шаҳрванди мамлакат бояд ба онҳо эҳтиром дошта бошад.

    Давлат дорои аломатҳои худ мебошад. Давлат ниҳоди иҷтимоиест, ки тартибу низомро дар байни қишрҳои гуногуни ҷомеа дар асоси қонун ва анъана таъмин менамояд, ки бо ин хусусияташ аз ниҳодҳои дигари иҷтимоӣ тафовут дорад.

 

     Истиқлоли ҳокимияти ягона дар қаламрави далат, соҳибихтиёрӣ нисбат ба дигар давлатҳоро нишон медиҳад  Ҳокимияти оммавии ошкор истиқлоли давлатро дар ҳудуди  муайян нишон медиҳад.

   Мавҷудияти гурўҳи одамон, ки дар идораи давлат иштирок мекунанд, инчунин мақомот ва муассисаҳои ҳокимияти давлатӣ, ки   иҷрои муқаррароти далатиро таъмин менамоянд (артиш, милитсия, муассисаҳои ислоҳотӣ ва м.и.) аз аломатҳои асосии давлат ба шумор мераванд.

   Воситаҳои молиявӣ, ки аз андоз ва дигар сарчашмаҳо пардохта мешаванд, барои иҷрои вазифаҳои давлат ва кормандони дастгоҳи давлат  истифода мешаванд.

 Давлат ҳуқуқи ногузири қабул намудани қонунҳо ва дигар асноди меъёриро дорад, ки иҷрои онҳо аз тарафи тамоми аҳолии қаламрави мамлакат ҳатмист.

  Вазифаи давлат таъмини волоияти қонун, ҳифзи озодӣ ва ҳуқуқи  одамон, ҷустани роҳҳои осон намудан ва ҳал намудани  ҳамдигарнофаҳмӣ байни неруҳои ҷамъиятӣ ва ба вуҷуд овардани  тафоҳуми иҷтимоӣ байни ақшори гуногуни ҷомеа ба ҳисоб меравад.

   Вазифаи дохилии давлат амалисозии тадбирҳои ташкилию иқтисодӣ ва иҷтимоӣ, ҳифзи тартиботи ҷамъиятӣ, таъмини амнияти ҳам одамон ва ҳам худи давлат мебошад.

  Вазифаҳои дохилии давлат аз самтҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ, маориф, илм, тандурустӣ, сиёсати демограф, ҳифзи тартиботи ҷамъиятӣ,  амнияти одамон, амнияти давлат, таъмини тамомияти арзии мамлакат иборат мебошад.

  Вазифаи берунии давлат ҳифзи манофеи давлат, мамлакат дар арсаи байналмилалӣ  ба шумор меравад.

  Ҳар як давлаи вобаста вазифаҳои стратегияи сиёсии худ барномаҳо ва лоиҳаҳоро кор карда, аз тарафи давлат таввасути тадбирҳои гуногуни сиёсӣ амалӣ мегарданд.

       Давлатҳо вобаста ба форматсияҳо ба ғуломдорӣ, феодалӣ, сармоядорӣ, сотсиалистӣ ва вобаста ба рушди тамаддунӣ ва рушди технология ба аграрӣ, индустриалӣ(саноатӣ) постиндустралӣ ба типҳо ҷудо мешаванд

Шаклҳои идораи давлатӣ системаи ташкили мақомоти идораи давлатиро дар мегирад, ки ба  монархия ва республика (ҷумҳурият) ҷудо мешавад

Системаи ҳудудии идораи давлатӣ унитарӣ(ягона) ва  федератсияро дар бар мегирад.

Режими сиёсии  давлат, методу усулҳои идораи давлатиро дар бар мегирад: (демократия, олигархатия, олигархия, авторитаризм, тотолитаризм).

  Хар як давлат дорои ҳувияти давлатии худ мебошад, ки ба таъриху арзишҳои миллии сокинони он иртибот доранд.

Арзишҳои сиёсии давлати Тоҷикистон дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон баён ёфтааст:

 Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона  мебошад.

   Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда барои ҳар як инсон  шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад.

    Соҳибихтиёрӣ, истиқлолият ва тамомияти арзии Тоҷикистонро давлат таъмин менамояд. Тарѓиб ва амалиёти  ҷудоиандозӣ, ки ягонагии давлатро  халалдор мекунад, манъ аст.

     Мафкураи ҳеҷ як ҳизб, иттиҳодияи ҷамъиятӣ, динӣ, ҳаракат ва гурўҳе наметавонад ба ҳайси мафкураи давлатӣ эътироф шавад.

Бинобар ин муҳимтарин арзишҳои сиёсии давлати Тоҷикистон дар шароити имрўза соҳибихтиёрӣ, демократӣ, ҳуқукбунёдӣ, дунявӣ, ягонагӣ ва иҷтимоӣ маҳсуб меёбанд.

    Таърифи ягонаи дин вуҷуд надорад. Аз рӯйи баъзе маълумотҳо 250 то 1000 таърифи дин вуҷуд дорад. Мафҳуми дину диншиносӣ нисбат ба пайдоиши динҳои ҷаҳонӣ нисбатан ҷавон аст.

      Дини масеҳӣ 2, 31 млрд (33% ахолии дунё), ислом -1,58 млрд (23% сокинони дунё), индуизм -0,5 млрд (14% сокинони дунё)- ро ташкил медиҳад ва ҳамчун динҳои ҷаҳонӣ шинохта шудаанд.

Вазифаҳои дин аз инҳо иборат аст:

-Танзими  рафтору ахлоқи фардҳои алоҳида ва гурўҳҳои иҷтимоӣ;

-Дин тимсоли ҷаҳонро дар шуури одамон ташаккул медиҳад ва ҷойи одамро дар олами атроф муайян намуда, системаи арзишҳоро ба вуҷуд овардааст;

-Дин осоиши руҳро таъмин менамояд

- Дин омили муттаҳидсози як ҷомеа мебошад, ки пайравони ин ё он динро муттаҳид месозад. Аз тарафи дигар дин омили пурзўри тафриқасозии ҷомеа низ ба шумор меравад;

- Ба ҳифзи фарҳанги иҷтимоии сокинон - пайравони дин ва ҳифзи мероси фарҳангӣ  мусоидат мекунад. Дин худ ҷузъи фарҳанги башарӣ ба шумор меравад.

Дин дорои фаъолияти сохторӣ мебошад, ки аз инҳо иборат аст:

-  Шуури динӣ (таълимот дар бораи Худо, меъёрҳои тарзи зиндагӣ     ва дигар арзишҳои динӣ);

-  Фаъолияти динӣ (фаъолияти эътиқодӣ ва ѓайриэътиқодӣ):

- Муносибатҳои динӣ (эътиқодӣ ва ѓайри эътиқодӣ)

- Созмонҳои динӣ

Динҳо ба политизм,монотизм, пантеизм, этиқодот ба идеали абстрактӣ  (конфутсия, даосизм, будизм ва м. и.)  ҷудо мешаванд, ки ба масоили эътиқодӣ иртибот мегиранд.

     Дини ислом ҷавонтарин ба ҳисоб меравад. Дар 28 мамлакат ислом дини давлатӣ ё дини расмӣ ба шумор меравад. Аҳли суннат дар ислом 85-90 фози пайравони исломро ташкил медиҳанд. Боқимонда аз аҳли ташаюъ мебошанд. Ду шохаи асосии ислом ба мазҳабҳо ҷудо мешаванд.

     Аз солҳои 70-ум консепсия давлати исломӣ пайдо шуд. Вобаста ба ин иқтисоди исломӣ, сотсиализми исломӣ барин консепсияхо пайдо шуданд.

     Тавре ки маълум аст, яке аз арзищҳои муҳими давлати Чумҳурии Тоҷикистон – дунявӣ  будани давлат мебошад. Аз ин рў, дар Конститутсия Ҷумҳурии Тоҷикистон  ба масъалаи аз давлат ҷудо будани дин таъкид карда шудааст: Иттиҳодияҳои динӣ  аз давлат ҷудо буда, ба корҳои давлат мудохила карда наметавонанд.

  Ҳамин тариқ, дар давлатҳои дунявӣ арзишҳои сиёсии давлатӣ нисбат ба арзишҳои динию мазҳабӣ бартарӣ дошта, муқобили якдигар қарор надоранд. Давлат барои пайравони тамоми дину мазҳабҳои мамлакат шароити мусоидро дар самти иҷрои расму русуми динӣ – мазҳабӣ фароҳам оварда, дар айни замон аз пайравони эътиқодманди ҳар дину маҳзаб тақозо карда мешавад, ки хилофи қонуну муқаррароти  давлатӣ амал накунанд ва чун шаҳрванди солимфикри мамлакат дар ободии Ватани худ саҳм гузоранд.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Муфассал ...