«Мизи мудаввар» дар мавзуи «Садашиносӣ дар Тоҷикистон»

Дар толори Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б. Искандарови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон «Мизи мудаввар» дар мавзуи «Садашиносӣ дар Тоҷикистон» баргузор гардида буд. Дар он ходимони илмии Институт бо мавзуъҳои ҷолиб баромад намуданд.
Раёсат ва кормандони Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б. Искандарови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ба муносибати Ҷашни Сада кулли мардуми шарифи ВМКБ ва дар симои онҳо кулли сокинони Тоҷикистони азизро табрику таҳният гуфта, ба ҳамагон рўзгори хушу осуда ва осмони софу беғуборро таманно доранд.
ИДИ САДА МУБОРАК БОД!

Муфассал ...

Институти Паёмҳои Президент дар Тоҷикистон: Моҳият ва вазифаҳо

Ардабаева Мадина – докторанти PhD-и Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б.Искандарови АМИТ

Ризвоншоева Нуринисо- ходими илмии шуъбаи забонҳои помирии Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б.Искандарови АМИТ

 

Институти Паёмҳои Президент дар Тоҷикистон:

моҳият ва вазифаҳо

Паёми Сарвари давлат ба Маҷлиси Олӣ - ниҳоди олии намояндагӣ ва қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон, як санади сиёсӣ ва ҳуқуқӣ буда, назари Сарвари давлатро нисбат ба самтҳои стратегии рушди кишвар барои ояндаи наздик баён мекунад. Он ҳам санадҳои меъёрии дорои хусусияти сиёсӣ, иқтисодӣ, идеологӣ ва ҳам пешниҳодҳои мушаххаси марбут ба фаъолияти қонунгузориро дар бар мегирад ва дар сохтори гуфтугӯҳои сиёсӣ ҷойгоҳи хоса дорад. Дар давлатҳое, ки шакли идораи президентӣ доранд, президент роҳбари шохаи иҷроия ва парламент мақоми олии намояндагӣ ва қонунгузор мебошад. Аз ин рӯ, ҳамасола Паёми Сарвари давлат ба Маҷлиси Олӣ шакли таърихии ҳамкории сохторҳои қонунгузор ва иҷроияи ҳокимият мебошад.

Ҳамасола Паёми Президенти Ҷумҳури Тоҷикистон ба Маҷлиси Олӣ як ҷузъи баромади расмӣ-институтсионӣ аст, яъне мисли дигар суханрониҳои оммавии пешвои сиёсӣ аз иртиботи нишондод - вазъ дар тамоми самтҳои идоракунии давлат ба кулли ҷамъият иборат аст. Самти асосии Паёмро бевосита худи президент, ки дар сари қудрат аст, ба таври возеҳ муайян мекунад. Президент ба Маҷлиси Олӣ, ки аз ду палата иборат аст, муроҷиат менамояд, аммо шунавандагон на танҳо вакилони парлумон, балки тамоми шаҳрвандони давлатанд, зеро Паём барои аудиторияи васеътарин пешбинӣ шуда, тавассути шабакаҳои асосии телевизионии Ҷумҳурии Тоҷикистон мустақиман пахш мешавад.

Метавон иддао кард, ки матни Паёми Президент ба таври возеҳ ба моделсозии барномавӣ “аз гузашта то имрӯз ва то оянда” тамаркуз карда мешавад. Таҳлили сохтори қисми асосии Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба Маҷлиси Олӣ агар аз назари нутқи расмӣ-институтсионӣ дида бароем, ба он се раванди ба ҳам вобаста хос аст:

1. Мулоҳиза оиди арзишҳо. Мулоҳиза дар бораи арзишҳо бознигарии гузаштаро тақозо мекунад, ки дар он таҷрибаи мардуми тоҷик, ахлоқи дастаҷамъӣ ва хусусиятҳои барҷастаи хислати миллӣ таъкид мегарданд. Сарвари давлат ҳангоми таҳлил, арзёбӣ ва тавсияҳо хусусиятҳои миллиро таъкиду ёдрас намуда, онҳоро ба гузашта, имрўз ва оянда мепайвандад, яъне омўзиши гузашта ба сифати сарчашмаи арзишҳои суннатии миллат ва бозсозии он барои тавсифи оянда.
2. Банақшагирӣ ва арзёбии масъалаҳои муҳимтарини ҳаёти кишвар. Ин қисми Паём – муайян намудани вазифаҳои асосӣ барои соли оянда аст, зеро маҳз ҳамин мақсади асосии Паёмҳои Сарвари давлат ба Маҷлиси Олӣ аст.
3. Тавсияҳо оид ба иҷроиш.

Албатта ҳар як Паёми навбатӣ барои вазифагузорӣ ва ҳалли вазифаҳои мушаххас нигаронида мешавад. Вазифаи асосии Паёми Президент ба Маҷлиси Олӣ тавассути навсозии бахшҳои зерин амалӣ карда мешавад:

1. Вазифаи иттилоотӣ, ки муайян кардани вазифаҳои асосии соли ояндаро дар бар мегирад. Президент ба вазъи кишвар баҳо дода, ташаббусҳои дар пешистодаи қонунгузориро нишон медиҳад.
2. Вазифаи интегративӣ – вазифаи муттаҳид намудан. Ҳар як Паём – ин тасдиқи ваҳдати миллӣ, даъвати шаҳрвандон ба муттаҳидшавӣ ва тавсифи рӯҳияву хислати миллӣ мебошад.
3. Вазифаи инспиративӣ - вазифаи илҳомбахшии Паём, яъне рӯҳбаланд намудани миллат ва таҷлили арзишҳои анъанавӣ мебошад. Президент аз ғалабахои якҷояи гузашта ёдовар шуда, роҳҳои ҳалли мушкилоти якҷояи имрўзаро муайян мекунад. Умед ба ояндаи беҳтар ва дар шунавандагон бовариро ба муваффақияти ҳадафҳои дилхоҳ мебахшад. Илова бар ин, экскурсия ба гузашта ҳамчун қиёси баҳснок хизмат мекунад, ки ба кас имкон медиҳад, ки барои бомуваффақият бартараф кардани душвориҳо умед дошта бошад.

Бешубҳа, ҳамаи вазифаҳои дар боло зикршуда бо ҳам алоқаманданд ва воситаҳои шабеҳро барои татбиқи онҳо истифода бурдан мумкин аст.

Аз ин рў, метавон гуфт, ки Паёми Президенти кишвар ба Маҷлиси Олӣ яке аз суханрониҳои асосии расмии нутқи Сарвари кишвар маҳсуб мешавад. Он на танҳо ҳисобот дар бораи кори иҷрокардаи Президент ва муайян кардани вазифаҳои асосии соли оянда, балки амали рамзӣ хам мебошад. Суханронии солона дар шакли Паёми Президенти кишвар ба Маҷлиси Олӣ ҳамчун як жанри гуфтугӯи сиёсӣ аст ва он дорои чанд вижагиҳои хос буда, вазифаҳои муайянеро низ иҷро мекунад, ки умдаи онҳо вазифаи нигоҳдорӣ, таҳкими кишвар ва баланд бардоштани мавқеи он дар ҷаҳон аст.

Паёми Президенти кишвар ба Маҷлиси Олӣ илова бар таҳлили вазъи дохилии кишвар, инчунин нишондодҳо дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҳукуматро низ фарогир аст.

Паёми ин нутқи ниҳоят муҳимми сиёсӣ ва барномавӣ мебошад, ки дар он на танхо ба Маҷлиси Олӣ, балки ба дигар сохторҳои давлатӣ, инчунин ба тамоми ҷамъият муроҷиат карда шуда, рӯйхати дастурҳо низ баррасӣ мегардад. Дар ин маврид Маҷлиси Олӣ ва палатаҳои он аз рўи натиҷагириҳои Паём одатан қарорҳои махсус қабул мекунанд, ки ба иҷрои тадбирҳои пешбинишудаи ҳуқуқӣ нигаронида шудаанд. Яъне, агар аз ин нуқтаи назар ба кори Маҷлиси Олӣ назар андозем, як бахщи кори он аз таъмини иҷрои Паёми Президенти кишвар иборат мебошад. Зеро дигаргуниҳои иҷтимоию иқтисодӣ ва сиёсие, ки солҳои охир дар Тоҷикистон ба амал омадаанд, аз татбиқи роҳи мушаххаси сиёсие гувоҳӣ медиҳанд, ки бо Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон зич алоқаманданд. Зеро бо назардошти вижагиҳои низоми сиёсии пасошӯравӣ маҳз Президенти Тоҷикистон дар сохтори мақомоти олии давлатии кишвар мақоми марказиро ишғол намуда, ҳамчун муҳаррики асосии сиёсати пешгирифта баромад мекунад. Президент самти сиёсати ҷумҳуриявӣ, минтақавӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ, зиддибӯҳронӣ ва умуман тамоми намудҳои сиёсати давлатиро муайян мекунад. Ташаббусҳои Президент як катализатори фаъолияти қонунгузории парламони Тоҷикистон шуда, ба фаъолияти мақомоти иҷроияи ҷумҳуриявӣ, минтақавӣ ва маҳаллӣ мусоидат мекунанд.

Албатта, Президенти кишвар ҳангоми муайян намудани самти рушди кишвар аз абзорҳои мухталифи сиёсиву ҳуқуқӣ истифода мекунад, ки яке аз ин абзорҳо маҳз Паём ба Маҷлиси Олӣ аст.

Бояд тазаккур дод, ки Паёмҳои Президенти кишвар ба ҳайси ҳуҷҷатҳои сиёсиву ҳуқуқии дорои хусусияти стратегӣ дорои мақоми конститутсионӣ ва ҳуқуқӣ буда, барои омӯзиши роҳи сиёсии Сарвари давлат дар марҳалаи муайяни таърихи кишвар арзиши беандоза доранд. Ҳар яке аз унсурҳои матни суханронии президент асосҳои моҳиятӣ ва мантиқии худро дошта, ба ҳадафи мушаххас – расонидани мавқеи расмии роҳбарияти ҳукумат оид ба вазъи кишвар ва баёни нақшаи генералию идеологии роҳи сиёсии рушди давлат ба доираи васеи мардум хизмат мекунад.

Паём ин воситаест, ки тавассути он Сарвари давлат ҳамасола ба ба Маҷлиси Олӣ муроҷиат менамояд ва таваҷҷуҳи сиёсатмадорон, сиёсатшиносон ва шаҳрвандони одиро ба муҳимтарин масъалаҳои рӯзгори кишвар ҷалб намуда, роҳҳои ояндадори рушди кишварро муайян мекунад. Ҳар як Паём аз ҷониби сиёсатмадорон шарҳ дода мешавад ва дар ҷомеаи илмӣ вокунишҳоро ба вуҷуд меорад.

Вале дар ҷараёни таҳлили маводи дастрас оиди Паёмҳои Президенти кишвар муайян гардид, ки дарки назариявии масъала дар ин самт дар сатҳи лозимӣ қарор надорад. Сарфи назар аз аҳамияти бешубҳа омӯзиши Паёмҳои Президент ҳамчун василаи сиёсат, мо бояд кам будани тадқиқоти махсуси сиёсию ҳуқуқиро, ки ба таҳлили Паёмҳои Президент аз нуқтаи назари роҳи сиёсии рушди кишвар бахшида шудаанд, қайд намоем.

Таҳлилҳое, ки мо аз сомонаи интернетӣ, дар саҳифаҳои рўзномаву маҷаллаҳои даврӣ дар соҳаи сиёсатшиносӣ, ҳуқуқшиносӣ ва дигар соҳаҳои илм, ки ба Паём бахшида шуда буданд, дастрас намудан тавонистем, бо вуҷуди шоистагии худ, камбудиҳо низ доранд, ки дар байни онҳо таваҷҷуҳи муаллифон сирф ба ҷанбаҳои ҳуқуқӣ ва матнии Паёмҳои Президент, таваҷҷуҳ ба ҳалли проблемаҳои мушаххас дар ҳошияи Паём, набудани равиши системавӣ ва таснифот дар таҳлили матн ва ғ. Баррасиву таҳлилҳое, ки оиди Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мавҷуданд, метавон ба чанд гурӯҳ тасниф намуд.

Ба гурўҳи аввал таҳлилҳое дохил мешаванд, ки ба таҳлили институти ҳокимияти президентӣ дар Тоҷикистон бахшида шудаанд. Дар ин таҳлилҳо Паёми Президент мавриди баррасӣ қарор гирифта, онро ҳамчун ҳуқуқе, ки пешбинӣ шудааст ва ҳамзамон вазифаи сарвари давлат арзёбӣ мекунанд.

Бо дарназардошти шоистагии бешубҳаи таҳлилиҳои гурӯҳи аввал –таҳлили амиқи ҳуқуқии Паёмҳои президент – бояд қайд кард, ки муаллифон ин масъаларо бидуни баррасии он ҳамчун падидаҳои системавӣ, ки як давраи мушаххаси сиёсии сарвари давлатро ифода мекунанду дар марҳалаи мушаххаси таърихӣ сурат мегиранд, баррасӣ менамоянд. Дар назарсанҷиҳои гурӯҳи аввал таъсири вазъи сиёсии кишвар ба муҳтавои матни Паёмҳои Президент инъикос наёфта, ба мушкилоти иҷрои масъалаҳои дар Паёмҳо қайдгардида, таваҷҷуҳи зиёд дода нашудааст. Таҳлили матнҳои Паёмҳои Президент, ки дар баъзе таҳлилҳо сурат мегирад, хусусияти эпизодӣ дошта, танҳо татбиқи салоҳият ва саҳмгузории президент қайд гардидааст.

Дуюм, масъалаи Паёмҳои Президентӣ дар заминаи таҳия ва татбиқи курси сиёсӣ дар адабиёти илмии ватанӣ дар сатҳи зарурӣ ифшо нашудааст. Мо дар ин самт маводи заруриро аз ягон сомонаи мавҷуда пайдо намудан натавонистем.

Сеюм, одатан, масъалаи Паёми Президенти кишвар ба Маҷлиси Олӣ аз тарафи муаллифон дар заминаи ҳалли вазифаҳои маҳдуд ва конкретии соҳавӣ, ки дар назди онҳо истодаанд, дида баромада шуданд.

Чорум, дар сиёсатшиносии ватанӣ то ҳол мундариҷаи Паёмҳои Президент дар доираи омӯзиши дарсҳои сиёсии Президенти кишвар Э. Раҳмон ба роҳ монда нашудааст. Агар чунин барнома вуҷуд дошта бошад ҳам, онро дастрас намудан натавонистем.

Панҷум, арзёбии матнҳои алоҳидаи Паёмҳои Президентро аз назари илми сиёсатшиносиву ҷомеашиносӣ, бидуни мақолаҳои ҷудогона дастраси хонандагони васеъ нестанд.

Шашум, аз ҳама нигарондатарин нукта ин буд, ки дар сомонаи интернетӣ ягон рисолаи илмиро оиди мавзуи таҳқиқу баррасии Паёмҳои Президент дастрас намудан натавонистем.

Ҳамаи ҳолатҳои дар боло зикршуда зарурати гузаронидани таҳқиқотҳои алоҳидаи сиёсатшиносиву ҷомеашиносиро тақозо мекунанд, ки дар онҳо мавқеъ ва нақши Паёмҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олӣ дар таҳия ва татбиқи роҳи сиёсии рушди кишвар, муайян намудани робита байни нақши сарвари давлат дар низоми сиёсии кишвар ва мавқеи Паёмҳои Президент дар раванди таҳия ва татбиқи роҳи сиёсӣ ба доираи таҳқиқ кашида шавад. Зеро дар тамоми кишварҳои дунё ин таҷриба даҳсолаҳо боз арзи вуҷуд дорад ва таҳқиқотҳои амалигадида метавонанд барои пажуҳишгарони тоҷик як заминаи хуби назарияӣ гарданд.

Дар ҷараёни таҳлили муфассали Паёмҳои Президент ҳар як мутахассис – муаллиф бояд аз усулҳои махсус, аз қабили сотсиологӣ, ҳуқуқӣ, оморӣ, забоншиносӣ ва ғайра истифода намояд, чунки татбиқи ин усулҳои таҳқиқ дар доираи ин ё он кори таҳлилӣ ба муаллифон имкон медиҳад, ки вожаву истилоҳоти муҳимтарин ва бештар истифодашаванда, сохтори мавзуии Паёмҳои Президент, бартарияти ғоявию маъноии онро муайян намуда, муҳимтарин масъала ва мушкилоти онҳоро муайян намояд.

Ногуфта намонад, ки шароити имрўзаи иҷтимоию иқтисодӣ ва сиёсии кишвар ва шахсияти бевоситаи Сарвари давлат ба самаранокии роҳи сиёсӣ дар кишвар ва татбиқи дастурҳои барномавии Паёмҳои Президенти кишвар таъсири худро мегузорад. Изҳороти муқобил дар бораи таъсири Паёмҳои Президент ба равандҳои сиёсӣ ва идоракунии ташаккул ва татбиқи роҳи сиёсӣ низ дуруст аз фоида холӣ нахоҳад буд.

Танҳо дар ин ҳолат пажӯҳишҳои ҳамаҷониба дар тамоми соҳаҳо ва махсусан дар соҳаи сиёсатшиносиву ҷомеашиносӣ амалӣ мегарданд, ки Паёмҳои Президентро ҳамчун шакли баёни роҳи сиёсии кишвар ҷамъбаст ва таҳлил мекунад. Маҳз чунин таҳлилҳо метавонанд корҳои мушаххасро дар ин самт, аз қабили: рўйнамо намудани нақши Президент дар низоми сиёсӣ ва мавқеи Паёмҳои Президент дар раванди таҳия ва татбиқи роҳи рушди сиёсии кишвар (дар асоси барномаҳои мушаххас); муайяну таҳлил намудани моҳияти сиёсӣ ва ҳуқуқии Паёмҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон (дар асоси барномаҳои мушаххас); баррасии вазифаҳое, ки Паёмҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар раванди сиёсӣ ва маъмурии кишвар иҷро мекунанд (дар асоси барномаҳои мушаххас); таҳқиқи барномаҳои мушаххаси соҳавӣ оиди татбиқи Паёмҳои Президентро анҷом диҳанд, ки барои ҷомеаи имрўзаи Тоҷикистон хеле бамаврид хоҳанд буд.

Андешаҳои ибрознамударо ҷамъбаст намуда, бори дигар таъкид намудан зарур аст, ки Паёмҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон унсури муҳими раванди ташаккули роҳи мушаххаси сиёсии рушди кишвар мебошанд; онҳо рӯзномаи ҳукуматро оид ба масъалаҳои мубрами мамлакат муайян мекунанд; роҳҳои ҳалли мушкилотро пешниҳод мекунанд; корҳои иҷрошударо ҷамъбаст менамоянд, яъне ба қарорҳои қабулкардаи ҳукумат баҳо медиҳанд.

Дар раванди сиёсӣ ва маъмурии Ҷумҳурии Тоҷикистон Паёмҳои Президент вазифаи арбитражӣ-интегратсионӣ, стратегӣ-директивӣ, назоратӣ, иртиботӣ, популистӣ ва раҳнамоиро иҷро мекунанд. Набояд фаромўш сохт, ки Паёмҳои Президент барои ҳокимияти иҷроия ҳатмӣ ва барои ҳокимияти қонунгузор машваратӣ буда, нақши роҳнаморо дар сиёсати давлатӣ иҷро менамоянд. Паёмҳои Президент дар байни дигар ҳуҷҷатҳои сиёсӣ дараҷаи концептуалии баланд дошта, таҳлилу баррасии амиқи илмиро аз тамоми соҳаҳои илми муосири тоҷик тақозо мекунанд.

 

Муфассал ...

Сада ва ҷашни он дар Бадахшон

Ходими калони илмии шуъбаи фолклор ва адабиёти Бадахшони ИИГ АМИТ Азорабеков Сардорбек        

                               

                                                                                                                 Сада  ва ҷашни он дар Бадахшон

                   

       Сада яке аз ҷашнҳои қадимаи ориёии мардуми форситабор аст, ки ҳамасола  30 январ фаро мерасад ва он рӯзро гузаштагони мо обонрӯз мегуфтанд. Ҷашни Садаро дар сарчашмаҳо бо номҳои тавлиди офтоб, пешахбори Наврӯз, мужда аз Наврӯз ҳам ёд кардаанд.

Маънои вожаи “сада”  баромадан  ё тулӯъ кардан аст, ки дар забони қадимаи форсӣ ба шакли “садок” ва дар забони форсии миёна дар намуди “садаг” мавриди истеъмол будааст. Баъзе донишмандони нуҷумшинос маънои “сада”-ро марбут ба шумораи  “сад” донистаанд, ки аз ҷашни Сада то ҷашни Наврӯз 50 шабу 50 рӯз боқӣ мемонад. Баъзеҳо гуфтаанд, ки дар иди Сада 100 рӯзи сардии тирамоҳу зимистон поён меёбад. Ин расм дар миёни дигар миллату халқиятҳо ҳам таъсир расондааст, аз ҷумла халқи рус бо номи “масленница” онро ҷашн мегиранд.

         Мардуми Бадахшон ҳам аз қадимулаём  ин идро аз рӯи тақвими хоси ин минтақа ҷашн мегирифтанд. Даври фарорасии  Садаро аз рӯзи нахустини  чиллаи зимистон  аз 22 декабр баъди шаби ялдо аз рӯзи даромадани моҳи шамсии ҷаддӣ ҳисоб карда, баъд аз анҷоми чиллаи зимистон дар рӯзи  10 далв мутобиқ ба 30 январ онро  ид мекарданд ва оғози ҳисоби онро тавлиди хуршед ва охири онро, яъне анҷоми чилрӯзаи онро тавлиди дигаре барои хуршед ё меҳр ва гарму сӯзон шудани офтоб дониста, ба унвони иди Сада онро ҷашн мегирифтанд.

      Пас аз он ҳаракати офтобро аз рӯи андомҳои худ аз 1 феврал аз “нохуни по” сар карда,  то ба “дил” мерасонанд, ки ин рӯз ба якуми ҳамал, ё бисту якуми март – баробаршавии шабу рӯз  мусовӣ меояд ва онро бо номи Иди Наврӯз, ё Хидараём(Иди куҳан) рӯзи ба балоғат расидани офтоб бо шукуҳу шаҳомати хоса ҷашн мегиранд.  Гузаштагони мо ҳисобро аз рӯи  “олами сағир”- инсон ва андомҳои он  аз 1 феврал чунин ба роҳ мемонданд: нохун 3 рӯз, пушти по 3, биҷили по 3, қалами по 3, нармии по 3, бағали по 3, зону 3, кордафсон 3, харомез 3, пуфмуф 3, рӯда 9, қабурға 9, дил 3 рӯз.

          Гузаштагони мо дар ин миён як ҷашни дигаре доштанд, ки онро “хирчизон” мегуфтанд, ки дар он рӯз ҳисоби ҳаракати офтоб ба зону мерасад ва он мутобиқ аст ба 19 феврал ва дар ин рӯз чиллаи хурд ба охир мерасад.

     Таърихи пайдоиши ҷашни сада ба оини меҳргароӣ(митроӣ) ё хуршедпарастӣ рост меояд, ки аз оини зардуштӣ 3 то 5000 сол пештар ба вуҷуд омадааст. Дар оини Зардуштӣ муқаддасоти он пурра нигоҳ дошта шуда, бо номи ҷашни оташ таҷлил карда мешудааст. Пешгузаштагони мо дар ин рӯз ҷашн ороста, тамоми шаб гулхан меафрӯхтанд ва гирди он рақс карда, суруд мехонданд. Сада то асри 12 ба монанди Наврӯз боҳашамат ҷашн гирифта мешуд, вале баъдҳо дар натиҷаи сиёсати давлатдории аҷнабиён оҳиста- оҳиста аз байн рафтан гирифт, вале нишонаҳои дар ин рӯз гулхан афрӯхтан ва гирди он базм оростан то ҳоло боқӣ мондаанд.

Ин идро инчунин ҷашни шоҳӣ, ё мулукӣ низ ном мебаранд, зеро асосгузори он шоҳ Ҳушанг писари Сиёмак аст ва дигар шоҳон ҳам минбаъд онро ҷашн мегирифтанд. Унсурӣ гуфтааст:

                            Сада ҷашни мулуки номдор аст,

                            Аз Афридуну аз Ҷам ёдгор аст.

Фирдавсӣ гуфтааст:

                            Зи Ҳушанг монд он Сада ёдгор,

                           Басе бод чун ӯ дигар шаҳриёр.

       Тавре Фирдасӣ нақл мекунад, одамон то замони Ҳушанг чӣ тавр даргирондани оташро намедонистанд. Инро аввал ӯ ёфт. Як рӯз Ҳушанг бо чанде аз ёрони худ паи шикор ба кӯҳсор рафт. Ногоҳ як мори сиёҳи бузургҷусса падидор гашт. Ҳушанг санги калонеро бардошта ба тарафи мор ҳаво дод, мор фавран ба як сӯ ҷаҳида ҷонашро халос кард, санги калон ба санги хурде бархӯрд  ва ҳар ду шикастанд, аз сангҳо шарораҳо ба атроф ҷаст ва шуо падид омад. Ҳушанг гуфт: “Ин шуо фурӯғи худовандист, ки ба мо ато шуд, онро бояд табаррук донист ва парастид”.

          Ин маросим, ки ҳар сол дар рӯзи муайян такрор мешуд, ба ҷашн табдил ёфт ва ҷашни Сада номида шуд. Минбаъд одамон онро гиромӣ дошта, гулханҳо меафрӯхтанд ва ин ҳамон шаби оташафрӯзии Ҳушанг аст, ки ба ёдгор монда буд.

 

Муфассал ...

САДА ВА МАЪЛУМОТИ ИБНИ МИСКАВЕҲ ОИДИ ОН

ШОИНБЕКОВ АЛОВИДДИН – номзади илми таърих, мудири шуъбаи таърих, мардумшиносӣ ва бостоншиносии Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б. Искандарови АМИТ

 

САДА ВА МАЪЛУМОТИ ИБНИ МИСКАВЕҲ ОИДИ ОН

Мискавейҳ Абуалӣ Аҳмад ибни Муҳаммад (930-1030) - қомусшинос (энсиклопедист)-и маъруфи асримиёнагии араб, ки баъд аз Аристотел ва Ал-Форобӣ бо тахалусси “Устоди сеюм” машҳур аст, дар баробари дигар илмҳо дар илми мардумнигорӣ (этнография) низ саҳми калон гузоштааст. Ин қомуснигори машҳур дар хусуси тарзи гузаронидани ҷашни Сада низ маълумоти хеле ҷоллиб дорад. Аз мероси хаттии ӯ оиди ин ҷашни ниёгонамон чунин маълумотро дастрас кардан мумкин аст: “Дар базмгоҳ сутунҳои аз шамъҳои ранга озинбастаро мегузоштанд. Дар талу пушта ва ҷойҳои баланди шаҳрҳо ҳезуми бисёреро болои ҳам чида, онҳоро бо тасмаҳои оҳанин мебастанд. Дар болои онҳо зоѓ ва ҳар гуна парандаҳоро аз пояшон баста мемонданд. Сипас чормаѓзро кофта, дарунашро бо пахтаи нафтолуд пур мекарданд ва бо ресмоне ба пойҳову гардани парандагон овезон менамуданд. Баробари фаро расидани ваќту соати ҷашни Сада пахтаи нафтолудро, ки дар даруни чормаѓз пур буду худи чормағз бо ресмон ба пойҳову гардани парандагон овезон буд, дар мегиронданд ва парандаҳоро сар медоданд. Парандаҳо ба боло парвоз карда, бо худ алангаҳои оташро ба масофаи то он ҷое, ки парвоз кардан метавонистанд ба осмон мебардоштанд ва осмон чароғафшон мегашт” (Гулхани Сада, С. 66-67).

Ин амали сеҳромезро метавон аз ду ҷиҳат шарҳу тавзеҳ дод. Якум, ин ки тибқи боварҳои ниёгонамон ба воситаи чунин амал ба хуршед кӯмак кардан мумкин аст, то ба гармии ӯ гармии иловагӣ замима шавад. Дуюм, албатта, чунин амал дар назари тамошобинон ба ҷашни Сада як шукӯҳу шаҳомати хосаву беназиреро ворид месохт. Бе шаку шубҳа ҳангоми бомдоду торикӣ парвози парандаҳо бо гулхани дар пояшон овезон як саҳнаи аҷиб хоҳад буд ва ҳар тамошобине аз он ба ваҷд хоҳад омад.

Ибни Мискавейҳ худаш ҳолати мардумонро дар давоми ҷашнгирии Сада чунин нишон медиҳад: «Дар баробари сар додани парандаҳо дарав дар базмгоҳҳо ва ҳам дар талу теппаҳо оташҳои калонро фурўзон мекарданд. Шаби тор мисли рўз равшан мегардид. Ќалби ширкатварзидагони ҷашнро ҳаяҷону фараҳу шодї фароҳ мегирифт (Гулхани Сада, С. 67).

Тибқи тасаввуроту боварҳои ниёгонамон ва ҳам талаботи ҳамондавраи ҷашни Сада алангаи оташ бояд то дараҷае баланд бошад, ки аз фарсахҳо дида шавад. Зеро мардумон бовар бар он доштанд, ки гармии оташ ба гармии офтоб зам шуда, ҳаво зудтар гарм мегардаду мардум аз сардии зимистон наҷот меёбад. Мақсаду моҳияти асосии гузаронидани ҷашни Сада дар ҳамон даврони куҳан сарчашма аз ҳамин бовар мегирад.

Барои тақвияти иттилооти ибни Мискавейҳ оиди бо як шукӯҳу шаҳомати бемисл ҷашн гирифтани Сада,  дар майдону бозоргоҳҳои васеъ, сари талу теппаҳо ва бомҳои хона оташи баланд даргирондани мардумон метавон далелҳоро аз баъзе дигар сарчашмаҳо ёдрас шуд. Дар «Шоҳнома»-и безаволи Фирдавсӣ чунин оварда шудааст:

Яке шорсоне баровард шоҳ,

 Пур аз барзану кӯю бозоргоҳ.

 Ба ҳар барзане ҷойи ҷашни Сада,

 Ҳама гирд ба гирд оташкада

                                                         (А. Фирдавсӣ)

Аз ашъори Манучеҳрӣ низ бармеояд, ки гулхани Садаро чунон меафрохтанд, ки алангааш ба осмон мерасиду аз фарсахҳо дида мешуд:

Оташе бояд чунон, ки фарози аламаш,

Бартар аз доираи гунбади даввор бувад.

....... Қурси Хуршед фуру хуфта нагунсор бувад.

                                               (Манучеҳрӣ)

Хуллас, оташафрӯзии Сада аз оташафрӯзии Наврӯз - аловпараки наврӯзӣ ва Чоршанбеи сурӣ ба куллӣ фарқ дорад. Хусусияти хосаи ду ҷашни охир аз болои оташ паридан буда, аҳамияти оташи Сада дар қувват бахшидан ба офтоб буд.

Албатта, гулханафрӯзии ҷашнҳои Сада, Наврӯз ва Чоршанбеи сурӣ аз нигоҳи маврид, ҷойу макони афрухтан ва мақсаду моҳият аз ҳамдигар фарқ доранд, ки ин боз як масъалаи дигари алоҳида барои таҳқиқот мебошад.

 

 

Муфассал ...