Сухани табрикотии Ҳоким ҚАЛАНДАРИЁН, доктори илмҳои филологӣ, директори Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б.Искандарови АМИТ бахшида ба 30-солагии Иҷлосияи XVI-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Сухани табрикотии Ҳоким ҚАЛАНДАРИЁН, доктори илмҳои филологӣ, директори Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б.Искандарови АМИТ бахшида ба 30-солагии Иҷлосияи XVI-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Солҳои ҳаштодуми асри гузашта аввалин нишонаҳо аз мавҷи озодихоҳӣ ва ҳаракатҳои равшанфикрӣ дар байни ақвоми мухталифи тобеи давлати Иттиҳоди Шӯравӣ аён гардиданд. Амвоҷи эътирозу истиқлолхоҳиҳо махсусан ба иллати адами озодиҳои фардиву сиёсӣ дар байни мардуме, ки таъриху тамаддуни ҳазорсола доштанд, зиёдтар ба чашм мерасид. Чун сиёсати давлатдории шӯравиён аҳдофи миллии тоҷиконро ҳимоя намекард ва давраи шӯравии рушди давлатдории тоҷикон бар асоси сиёсати умумииттиҳодӣ, ки дар он фарҳанги милливу суннати маҳаллӣ арзиш надоштанд, ташаккул меёфт, бо ба вуҷуд омадани фурсати муносиб тоҷикон ба бузургтарин ҳадафи худ – ташкил намудани давлати алоҳидаи миллӣ мушарраф гардиданд.

Сентябри соли 1991 Тоҷикистон байрақи Истиқлоли худро бардошта, дар арсаи ҷаҳонӣ ба ҳайси давлати алоҳида муаррифӣ гардид. Аммо умеди садсолаҳои мардум, ки иборат аз ба даст овардани истиқлолият буд, носипосиҳои зиёдеро ҳам дар бар дошт. Ба қадри ин ҳадяи бебаҳои таърихӣ расидан ҳанӯз мардум омода набуданд. Дар бораи вазъияти он солҳо таърихнигорону сиёсатмадорони бумиву хориҷӣ мақолаҳои бешумору асарҳои зиёде таълиф намуданд. Аммо суханони пурдарду ҳасрати Пешвои миллат таъсири дигаре доранд. Мавсуф он рӯзҳои шуму соатҳои номуборакро ёдовар шуда, дар чанд ҷумлаи кӯтоҳ баҳона ва сабаби он нооромиҳо, саркардагону таҳмилгарони ҷанги шаҳрвандӣ, иллати парокандагии миллату заифии иқтисоди давлатро одилонаву олимона баршумурданд: “Тундбоди воқеаҳо, ки онҳоро бозсозӣ ба ҳаракат дароварда буд, боиси хархаша ва моҷароҳои зиёди сангину нангин дар Тоҷикистон шуданд. Ҷоҳталабону қудратталабон, рӯҳониёне, ки солиёни зиёд андешаи ба даст овардани ҳокимиятро дар дил доштанд, бо пуштибонии қувваҳои хориҷие, ки соҳибистиқлолии Тоҷикистонро намехоҳанд, якбора ба мубориза ошкоро бархостанд. Ҳисси носолими маҳалгароӣ, хешутаборпарастӣ тухми кинаву адоватро байни мардум пошид ва ба парокандагии миллат сабаб гардид. Ҷумҳурӣ ба вартаи касодии иқтисодӣ ва сиёсӣ гирифтор шуд. Рушду инкишофи тамоми соҳаҳои хоҷагии халқи ҷумҳурӣ боздошт шуданд. Сатҳи зиндагӣ поин рафт. Ахлоқи ҷомеа тағйир ёфт. Умеду орзуҳои неки мардум нимкора монд”.

            Ҷанги таҳмилии бародаркушӣ душманонро шоду умеди меҳандӯстонро, ки Истиқлолиятро заминаи озодиву ободӣ пиндоштанд, барбод дод. Нафридану накӯҳидан овози дилҳои мардум гашту ғазабу ғараз пардаи чашмҳоро пӯшида буд. Аз ҳама бад дӯстро аз душман фарқ кардан дар он рӯзҳо муҳол буд. Бародар бар хуни бародар аҳд баст. Ана ҳамин буд самара аз ҳафтод сола давлати шӯравие, ки аз он мефахридему менозидем. Мардуми тоҷик, ки таърихан фарҳангдӯст буду сулҳхоҳ ҳаргиз бояд ба ҳамдигаркушӣ роҳ намедод. Аммо чун аз аҳли ҳувиятбарбоддодагон будем, дар ин давраи гузариш, ки рукнҳои ҳувияти миллӣ аз хотирҳо маҳв гашта буданд, имону виҷдону шукру сабр дигар коргар наяфтоданд. Ба илова, “таҷрибаи даврони шӯравӣ собит сохт, ки нобаробар тараққӣ кардани минтақаҳои гуногун метавонад омили норизоӣ, ноиттифоқӣ ва заиф гардидани ҳамбастагии дохилии ҷомеа гардад”. Зарари моддӣ аз натиҷаи ҷанг агар беш аз ҳафт миллиард доллари амрикоиро ташкил дода бошад, зарари ҷонӣ ҳадду ҳисобе надошт. Чаро ки он чӣ тороҷ гашту ба яғмо рафту валангор шуд, дар солҳои минбаъда барқарор гардид, аммо шамъи он ҷонҳое, ки хомӯш гардид, ба қавли Пешвои миллат “ба шарафу нангу номуси халқу миллат ва саҳифаҳои таърихи чандинасраи безаволаш доғи нанг гузошт”.

            Хушбахтона, ба қавле «к-аз хато дур туро зеҳну закои ту кунад», халқ бо такя ба заковату фаросати таърихии худ ба қасди фиребофаринон пай бурда, сарчашмаи эҳсосро хушку лаҷоми ақлро ба даст гирифта, дар фикри ба ҳам овардани миллату ташкили давлату ҳукумат гардид. Ноябри соли 1992 мардуми сулҳхоҳи Хуҷанди бостон бо оғӯши боз намояндагони Иҷлосияи XVI Шурои Олиро истиқбол карданд. Маҳз 19 ноябри соли 1992 бо раъйи баста муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сардори давлат интихоб мегардад. Раиси навинтихоби Ҷумҳурии ҷадидтаъсиси Тоҷикистон аз рӯзи ба раёсати Шурои Олӣ расидан ба ҳалли муҳимтарин вазифа – поён додани ҷанги дохилӣ дар кишвар даст мезанад. Барои ин манзур ӯ музокирот бо мухолифинро оғоз мекунад. Бо вуҷуди чаҳор соли музокира талошҳое барои дастёбӣ ба тавофуқ сурат гирифт. Мулоқот бо мухолифон 18 маротиба, дар шаҳрҳои Маскав, Эрон, Ашқобод, Афғонистон, Покистон, Қазоқистон ва Қирғизистон баргузор мегардад. Барои бастани шартномаи ризоияти миллӣ монеаҳо ниҳоят зиёд буданд. Ҳарчанд дар давоми ду соли ташкили Ҳукумат зиёд масъалаҳо, аз ҷумла ташкил кардани вазорату кумитаҳо, ҷоннок кардани фаъолияти сохторҳои давлатӣ, таҳия шудани қонунҳои тақдирсоз, қабул шудани рамзҳои давлатӣ, ба ватан баргардонида шудани қисмати зиёди гурезагон ва амсоли инҳо ҳаллу фасл шуда бошанд ҳам, ҳанӯз номувофақативу мухолафат дар байни қишрҳои мухталифи ҷомеа ва дур аз ихлосу мухоласат будани гурӯҳе аз мансабдорон дар ба эътидол овардани вазъият халалҳои ҷонгазой мерасонданд. Агарчи вазъият дар бархе аз нуқоти ҷумҳурӣ бад буда, мухолифин ҳамчунон мусаллаҳ буданд, Сарвари давлат мисли ҳарвақта умеди ваҳдатро дар ҷон нашикастанд ва он низоъҳоро носозии байни бародарон бишмурданд ва умедашон буд, ки “оқибат ақлу хиради солим пирӯз меояд ва мо дар рӯзи саодат ба рӯйи бародарону хоҳарон – ба рӯий якдигар оғӯши гарм мекушоем”.

Иҷлосияи XVI-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таърихи кишвари соҳибистиқлол ҳамчун рӯйдоди бузурги сиёсӣ мақоми хоса дорад. Маҳз ҳамин маъракаи сиёсӣ кишвари моро аз вартаи харобиву нестшавӣ наҷот дода, пояҳои давлати навтаъсиси тоҷиконро мустаҳкам намуд. Кулли дастовардҳои назарраси даврони истиқлолият бо ин иҷлосияи тақдирсози таърихӣ робитаи мустаҳкам доранд.

Фарорасии ин ҷашни миллиамонро ба кулли мардуми шарафманду саодатманди тоҷик муборакбод гуфта, муваффақияту хушрӯзиҳои бештарро ба ин халқи фарҳангофар хоҳонем.   

Конфронси илмию амалӣ таҳти унвони "Эмомалӣ Раҳмон-меъмори давлати навини тоҷикон" баргузор гардид

  Тибқи нақша чорабиниҳои Мақомоти Иҷроияи Ҳокимияти Давлатии ВМКБ  аз 08-11-2022 (№517)  бахшида ба 30-юмин солгарди Иҷлосияи XVI-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон,   санаи 10-11-2022  бо ташабусси директори Институти илмҳои гуманитарӣ ба номи академик  Б. Искандарови АМИТ, доктори илмҳои филологӣ Қаландариён Ҳоким Сафар, дар ҳамкори бо Раёсати Агентии назорат дар соҳаи маориф ва илми назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ВМКБ сардораш Азорабек Мирзобеков , бо Раёсати маорифи  ВМКБ сардораш Аминҷон Мирзоқандов,  бо Филиали Донишкадаи ҷумҳуриявии такмили ихтисос  ва бозомӯзии кормандони   соҳаи маориф дар ВМКБ директораш Раҳимдод Азизбеков дар толори ИИГ-ии АМИТ конфренсияи илми-амалӣ таҳти унвони “Эмомалӣ Раҳмон-меъмори давлати навини тоҷикон” ташкил ва баргузор намуданд. Дар кори конфронс кормандони ин чор муассисаи илмӣ-таълимӣ ширкати фаъолона доштанд.  

НАҚШИ ШАХСИЯТ ДАР ТАЪРИХ

НАҚШИ ШАХСИЯТ ДАР ТАЪРИХ

Аҳамияти сиёсии Иҷлосияи XVI Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Саидасанов Юсуф

Азорабекова Ширингул

  Яке аз масъалаҳои муҳими илми муосир  – ин муайян намудани нақши шахсиятҳои таърихӣ дар пешрафти ҷомеа мебошад. Пешрафти  ҳодисаҳои ҷомеа аз  омилҳои гуногун вобастагӣ доранд ва  ба ақидаи баъзе олимон шахси алоҳида наметавонад  тамоми ин равандҳоро таҳти назорати худ қарор диҳад. Шахсият метавонад бо ҳаракатҳо ё беҳаракатии худ, бевосита ё бавосита, дар давоми зиндагии худ дар пешрафти ҷомеа нақши намоён дошта бошад.  Шахсияти таърихиро олими маъруфи  юнонӣ Арасту ақли солими ҷомеа  номида буд, ки  адолатро таъмин мекунад.  Арасту ҳокимро ақли солим номид,  ки шаҳрвандонро дар роҳи  итоат кардан ба қонун ҳидоят мекунад.  Мутафаккири рус Л.Н.Толстой шахсиятҳои таърихиро «ғуломони таърих» номид, ки  бо иродаи Илоҳӣ таърихро месозанд. Аз рӯи афкори вай «чи қадар шахсият дар  системаи идоракунӣ мавқеи баланд дошта бошад, ҳамон қадар рафтор  ва  ногузир будани сиёсати вай пешгуишаванда мебошад». [8,67] Файласуфи асри ХIХ Раппопорт (1899: 47) навишта буд, ки  «шахсият ин сабаб ва маҳсули  раванди таърих аст»,  ки роҳи ҳалли масъаларо пайдо мекунад. [6,86] Мутафакири рус  Г. В. Плеханов (1856–1918) дар асари худ  «Оиди нақши шахсият дар таърих»  фалсафаи Гегелро идома дода,  изҳор мекунад, ки шахсият метавонад  ба раванди таърих таъсир расонад. Ба ақидаи вай шароити  мусоид метавонад дар лаҳзаи зарурӣ шахсиятеро пайдо намояд, ки  роҳбарии равандҳоро  ба зимма мегирад.  

  Дар масири нақши шахсият, мебоист феномени Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалии Раҳмонро  ҳамчун шахсияти таърихӣ  бояд ёдрас шуд, ки   дар Иҷлосияи XVI Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон  ҳамчун роҳбари давлат интихоб гардид. Ин  Иҷлосия  яке аз давраҳои  душвори мамлакати моро  дар бар гирифта, аз 16 ноябр то 2 декабри соли 1992 дар шаҳри Хуҷанд гузаронида шуд. [2,56] Дар ин давра  сохторҳои давлатӣ бо таъсири  муқовимати гурӯҳҳои силоҳдор фалаҷ гардида, ба ҷумҳурӣ ба маблағи  тахминан 300 млрд. рубл зарари моддӣ расонида шуд.[9,170] Инчунин  80% нерӯи саноатии мамлакат аз кор бозмонд, ҳаҷми даромади миллӣ дар соли 1992 дар муқоиса ба соли 1991 31 % кам гардид.[4,90]

Интихоби Пешвои миллатро дар Иҷлосияи 16 Шурои Олии ҶТ ба вазифаи Раиси Шурои Олӣ таҳлил намуда, Меҳмон Бахтӣ менависад: «Чаро намояндагони мардум маҳз ба шахсияти Эмомалӣ Раҳмон таваққуф карданд?». Баъди гузоштани савол муаллиф  чунин ҷавоб медиҳад: «Аввал ин, ки шахсияти Эмомалӣ Раҳмон тасодуфӣ набуд, зеро вай балки кайҳо боз  бо суханрониҳои фасеҳу мантиқасоси хеш  андар миёни намояндагони мардум шуҳрати хосаро касб намуд.  Лаҳни фасоҳатбори суханварӣ ва мантиқи баёнаш таъсири пурҷозиба дошта, дар лаҳзаҳои басо  шадид тариқи саҳеҳияти қонунро ба ҳамкасбон иброз медошт ва ба ин васила мардумро ҳушдор медод, ки  зиракона кору пайкор намуда бошанд».[3,14]  19 ноябри соли 1992 Эмомалӣ Раҳмон Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб шуд  ва аввалин иқдоми  сарвари тоҷикон ин  овардани сулҳ барои Тоҷикистон эълон  гардид: «Ман оғози кори худро аз сулҳ сар хоҳам кард…Ман тарафдори давлати демократии ҳуқуқбунёд мебошам. Мо бояд ҳама ёру бародар бошем, то ки вазъро ором намоем». Аз он давра инҷониб  бо сарварии  Пешвои миллат барномаҳои бузурги  дорои сатҳи  минтақавӣ ва ҷаҳонӣ амалӣ гардиданд, ки аз  истеъдоди  азими идоракунии Президенти мамлакат Эмомалӣ Раҳмон шаҳодат медиҳанд. 

Дар он давраи душвор бисёриҳо аз роҳбарии Эмомалӣ Раҳмонов, ки нав ба вазифаи Раиси Шурои олӣ интихоб шуд,  умед надоштанд,  вале Пешвои миллат зиёда аз як миллион нафар гурезаю муҳоҷирони иҷбориро ба Ватани аҷдодӣ баргардонида, ба миллати тоҷик сулҳу ваҳдат ва суботу амният овард.[5,19]   Таҷрибаи роҳбарии Пешвои миллат нишон медиҳад, ки маҳз ирода, дониш ва ҷасорату мардонагии вай дар лаҳзаҳои душвортарини  инкишоф ба кабул гардидани карорҳои таъриҳӣ ва ҳаллу фасл гардидани проблемаҳои халқу миллат меовард. [7,78] Пешвои миллат бо тамоми  гуруҳҳои иҷтимоии ҷомеа баробар  ҳамкорӣ  мекунад ва мардум  ӯро   ҳамчун  Президенти халқи оддӣ,  Президенти аҳли илм,  Президенти кишоварзон нишон  қабул мекунад. Ин  падидаҳо донишҳои бисёртарафаи Пешвои миллатро дар самти роҳбарии давлат таҷассум мекунанд, ки  тавонист бо тамоми табақаҳои аҳолӣ муттаҳид шуда барномаҳои давлатиро амалӣ намояд. Маҳз бо  илҳом ва  таасуроти шахсияти Пешвои миллат,  халқ  дар сохтмонҳои азим ба монанди сохтмони неругоҳи обӣ барқии Роғун ва дигар иншоотҳои азим корнамоиҳо нишон медиҳад. 

  Президенти Тоҷикистон Эмомалии Рахмон ғамхорӣ дар ҳаққи фақирон, ятимон ва мардуми камбизоатро мақсади асосии фаъолияти  худ пеша намуда,  стратегияи сохторҳои давлатиро низ ба ҳамин самт равона месозад.  Чунин қонунҳо ва карорҳои Ҳукумат ба монанди «Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросимҳо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон», таксими замин байни мардум, кумаки доимӣ ба мактаб интернатҳо ва дигар чорабиниҳо аз чунин хислати Пешвои миллат шаҳодат медиҳанд.  

  Дар хулосаи ҳамин мақола  қайд кардан зарур аст, ки  «роҳбарӣ падидаи иҷтимоӣ аст. Барои расидан ба он бисёриҳо мекӯшанд. Аммо ноил гаштан ба натиҷаҳои барои миллат ва давлат созгор кори саҳл нест. Таҷрибаи зиндагӣ аст, ки дурустии назария максади инсонро тавассути кудрати тайғир додани вазъи мамлакат, бунёди давлати мутамарказ ва дар сатҳи умумимиллӣ, минтакавӣ ва  байналмилалӣ комгор будани сиёсати таҳрезишуда ва эълоншуда исбот мекунад.[1,5] Бинобар ҳамин, мо гуфта метавонем, ки аҳамияти асосии  Иҷлосияи XVI Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон  ин  ба арсаи сиёсӣ овардани  шахсияти таърихӣ дар симои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон  мебошад, ки мамлакатро аз буҳронҳои азими иқтисодӣ ва сиёсӣ берун карда роҳи  инкишофи  босамари онро дар давоми  истиқлолият муайян намуд.

АДАБИЁТ

1. Аристотель: давлат ва сиёсат.- // С.Ятимов, Чумхурият, 1 августи соли 2019.- С.5
2. Акрамӣ З. Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон: мантиқи таърих / З. Акрамӣ. – Душанбе, 2017.- 56 с.
3. Восеъ К. Сиёсати давлат ва ваыдати миллӣ.- Душанбе,-2010.-с.14
4. Ганджакова М.Г. Политическая история Таджикистана 90-х годов ХХ века: дис. … канд. ист. наук: 07.00.02 / М.Г. Ганджакова. – Душанбе, 2015/-170 c.
5. Ғафуров А.М. Очеркҳои таърихи Тоҷикистони соҳибистиқлол.- С.19.
6. Раппопорт, Х. 1899. Философия истории в ее главнейших течениях. СПб. С.86
7. Таърих зеҳни миллат // маҷмуи мақолаҳо, Хоруғ, 2018, С.78
8. Толстой, Л. Н. (или любое другое издание). Война и мир: в 4 т. Т. 3. М.: Просвещение. 1987
9. Холмуродова М.Б. Таърихи раванди миллии тоҷикон дар ҷанги шаҳрвандӣ  (солҳои 1991-2001) .-диссертатасия барои дарёфти дараҷаи илмии доктори фалсафа (PhD), доктор аз рӯи ихтисоси 6D020300 – Таърих.-Кӯлоб – 2020.- 170 с.