ЗАБОНШИНОСИ ДОНОДИЛ (маҷмӯаи мақолаҳо бахшида ба 60-умин солгарди доктори илмҳои филологӣ, профессор Шодихон Юсуфбеков)

Бо қарори Шӯрои олимони институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б.Искандарови АМИТ аз 14 июни соли 2022, рақами 5 ба чоп тавсия гардид.

Забоншиноси донодил. – Душанбе: Сифат-Офсет, 2022. -446 саҳ.

Муқарризон: доктори илмҳои филологӣ, профессор Д.И. Эдельман,  номзади илмҳои филологӣ Л.Р. Додихудоева

Зери назари доктори илмҳои филологӣ

Қаландариён Ҳоким Сафар

Мураттиб ва мусаҳҳеҳ

Назаршоева Чилла

Муҳаррири масъул:

доктори илмҳои филологӣ, профессор

Офаридаев Назрӣ

Китоби хотира ба бузургдошти 60-умин солгарди мухаққиқи маъруфи забону фарҳанги мардуми Помир, директори Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б. Искандарови АМИТ (2000-2018) доктори илмхои филологӣ, профессор, Шодихон Юсуфбеков бахшида щуда, мақолот оид ба ҷойгоҳи илмии ӯ дар таҳқиқи забонҳои помирӣ, меҳрономаҳои устодон, дӯстон ва шогирдонаш оид ба шахсият, сифоти инсонӣ ва хиради волои зиндагисоз ва эҳтиромоти шоиста нисбати эшон оварда шудаанд. Профессор Ш. Юсуфбеков дар айни камоли умр ва нашъунамои эҷодию пажӯҳишӣ дунёи фониро падруд гуфт, аз ин рӯ салоҳ донистем дар китоби ёднома ашъор ва суханпораҳои дӯстону ҳамкорон ва шогирдон дар сӯгвории Ш. Юсуфбековро низ гирдоварӣ намоем.

Маҷмӯа барои олимон, аспирантҳо, донишҷӯён ва доираи васеи дӯстдорони забону адабиёт ва фарҳанг пешбинӣ шудааст.

Книга памяти посвящена 60-летию известного исследователя культуры и языков народов Памира, директора Института гуманитраных наук НАН РТ (2000- 2018) доктора филологических наук, профессора Шодихона Парвонаевича Юсуфбекова. Она содержит статьи известных учёных о его вкладе в изучение памирских языков, в ней изложены взгляды учителей, друзей и учеников профессора Шодихона о его точке зрения на мораль и этику поведения человека, приведены сведения о его мудрости и жизнелюбии. В этих высказываниях проявляется высокое уважение и любовь коллег и учеников к Шодихону. Профессор Ш.П. Юсуфбеков покинул нас в расцвете научных и творческих сил, поэтому мы сочли целесообразным собрать в книге искрение соболезнования друзей, коллег и учеников, выраженные в виде поэтических и прозаических строк.

Сборник предназначен для широкого круга исследователей, аспирантов, студентов, а также любителей языка, литературы и культуры.

АБДУЛАНАЗАРЗОДА А.А. - ходими пешбари илмии Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б.Искандарови АМИТ, доктори илми филология

                                                                       Ҳампаёмӣ бо Паём

Имрӯз ҷаҳон аз ҳар вақта дида нооромтару шинохтанашаванда гардидааст. Унсурҳое, пайдо шудаанд, ки қаблан дар сайёра ё мавҷуд набуданд, ё дар чунин ҳолати глобалӣ зуҳур накарданд. Дар Паёми имсолаи худ ба Маҷлиси Олии мамлакат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон равандҳои геополитикиро “мураккабу печида боқӣ монда” номид. Қаблан роҳбари давлат дар вохӯрӣ бо аҳли илму маориф дар таърихи 1-сентябри соли соли гузашта ҷаҳони феълиро “ҷаҳони пешгуинашаванда” номиданд ва замони имрӯзаро давраи “азнавтақсимкунии сайёра” номид. Нуқтаи дигари муҳими суханронии Президенти кишвар марбут ба ин масъала дар вохӯрии мазкур  ин буд, ки имрӯз  ҳар як сарвари кишварҳои олам танҳо аз неруи бузург ва афзалияти ҳарбии худ ҳарф мезананд.

Бале, мутаассифона авзои кунунии ҷаҳон чунин мураккаб аст, ки чанд сабаб дорад:

1. Замон замони глобализатсия аст. Давлатҳои бузург давлатҳои хурд, фарҳангҳои бузург фарҳангҳои кучак, забонҳои доманфарох забонҳои доираи маҳдудро зер мекунанд.
2. Захираҳои табиӣ дар бисёр мамолики дунё тамом шуда истодаанд. Махсусан он давлатҳое, то кунун бештар аз истифодаи ин захираҳо рушд ёфта, ба кишварҳои тараққикарда мубаддал гаштанд. Имрӯз ягона роҳ барои онҳо ин ба ҳар роҳву шакл истифода аз захираҳои табиии давлатҳои рӯ ба инкишоф боқӣ мемонад.
3. Дар чунин авзои ташвишовари олам, дар қисматҳои алоҳидаи он кишварҳо аз рӯйи идеология, қавму манфиатҳои миллӣ ва минтақавӣ дар шакли ҳар созмонҳои алоҳида ва гурӯҳҳои ошкору пинҳон муттаҳид шуда истодаанд, ки хатарҳои дигареро ба миён оварда истодааст.

Ҳамаи ин, мушкилоту хатарҳо ба он оварда истодааст, ки ҷаҳони мо рӯз аз рӯз ноорому хавфноктар гаштааст. Аз ҳама хатар дар ин давра барои давлатҳои рӯ ба инкишоф таъдид мекунад.

Савол ба миён мебиёяд, ки дар кишвари мо халалдор сохтани вазъи орому осудаи вуҷуд дорад, дар ҳолате, ки сохторҳои қудратӣ, қувваҳои мусаллаҳи кишвар неруи зарурӣ барои ҳифзи хоку буми мамлакат доранд. Ҷавоб ин аст, ки на танҳо мамлакати мо, балки дилхоҳ давлат имрӯз метавонад ноамн гардад, ки ба фикри ин ҷониб чанд замина дошта метавонад:

1. Мо, мутаассифона бошад ё хушбахтона бо Ҷумҳурии исломии Афғонистон ҳамсарҳадем, ки таҳи солҳои тӯлонӣ дар вазъияти бидуни оромӣ қарор дорад. Давлате, ки дилхоҳ хонавода яроқ дорад ва қариб беқонунӣ дар он ҳукмфармост. Солҳои зиёд дар хоки давлатҳои абарқудрат дар шакли маҷозӣ бо ҳам қувваозмоӣ доранд ва тавоноии яроқи худро месанҷанд. Бо омадани толибон ба сари давлат бесарусомонӣ дар Афғонистон боз ҳам авҷ гирифтааст. Аз ҳама мудҳиштар ин аст, ки дар ҳамсояи мазкури мо тамоми гурӯҳҳои ифротӣ ва терористӣ, ки аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ маҳкум гаштаанд, озодона фаъолият доранд, ки барои Тоҷикистони азиз мо метавонад хатари зиёдро эҷод намояд.
2. Яке аз роҳҳои осонтарин барои ноамн сохтани ин ё он давлат истифодаи шаҳрвандону зодагони он барои манфиати худӣ мебошад. Имрӯзҳо мо шоҳиди он гардида истодаем, ки фарзандони зиёди ин миллат дар хориҷа паноҳ бурда, бар зидди сиёсату масъулони сатҳи баланди ҳукумат баромад доранд, афкори бардурӯғро паҳн менамоянд, мардумро ба мубориза даъват мекунанд, хулоса миёни мардум иғвоангезӣ мекунанд. Аҷиб ин аст, ки ян нафар муҳоҷири қаторӣ дирӯз аз кишвар ба хориҷа сафар намуда, баъди вақти муайян дастрасӣ ба шабакаҳои телевизионии гаронтарини дунё пайдо мекунанд, имрӯз аз ин минбари баланд ва фардо аз дигар баромад мекунад. Дар як ҳафта аз се давлати дунё луқмапартоӣ менамояд. Савол ба миён мебиёяд, ки муҳоҷири одӣ чи тавр метавонад, ин қадар имконият пайдо намояд, хароҷоти калонро пардохт кунад. Ҳол он ки ба аксари чунин ашхос дар мамолики дигар паноҳгоҳ дода мешавад. Ҷавоб хеле одӣ аст. Ин шахсон аз ҷонибҳое, ки оромӣ ва рушди кишварамонро намехоҳанд, маблағгузорӣ карда мешаванд. Барои ин шахсони ба истилоҳ “мухолифин” минбарҳо ва сафарҳо таъмин менамоянд, то мардумро таҳти мафҳумҳои “демократия”, “ҳуқуқи озодии инсон”, “ошкорбаёнкунӣ” ва ғайраҳо ба мубориза мехезонанд. Бояд қайд кард, ки мудҳиштарин хатар маҳз истифодаи шаҳрвандони кишварамон мебошад.
3. Осиёи Марказӣ аз бисёр ҷиҳатҳо осебпазир аст. Баъди пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ дар минтиқа холигие ба вуҷуд омад, ки ҳар яке аз абарқудратони дунё мехост онро бо арзишҳои хеш пур кунад. Асосан ин мубориза миёни мамолики Ѓарб, Федератсияи Россия, Хитой ва дигар ҷонибҳо сурат то кунун гирифта истодааст. Ба ин хотир, аз сар задани муноқишаҳо дар дохили ин ё он кишвари минтиқа ё нофаҳмиҳо миёни кишварҳои он аз эҳтимол дур нест.
4. Мушоҳидаҳо нишон дода истодаанд, дар кишварҳое, ки вазъи нотинҷ ба вуҷуд омадааст, дар он ҳатман дасти сеюм ҷой дорад. Имрӯз шояд сар задани ин ё он нооромӣ дар дилхоҳ кишвар аз аҳолии он вобастагӣ дошта бошад, аммо хомӯш кардани ин аланга ба қувваҳои беруна марбут аст. Мисоли возеҳ вазъияти феълии Украина шуда метавонад. Оғози ҷанг бо Руссия аз Украина вобаста буд, ё худ метаовнист, ки ин нофаҳмиро бо Руссия пешгирӣ намояд. Аммо имрӯз ба гумон аст, ки Украина тавонад дар вақти ба ӯ мувофиқ бо Руссия оташбаст эълон кунад, агар ҳатто хоҳиш ҳам дошта бошад. Зеро аксари мамолики Ғарб барои манфиати худӣ он қадар маблағро дар ин ҷанг масраф намуданд, ки хотимаи ҷанг бе натиҷа барои онҳо қобили қабул нест.

Афкори боло моро ба он водор месозад, ки “зиракии сиёсӣ”-ро, ки Ҷаноби Олӣ ба мо такрор ба такрор таъкид мекунад, аз ҳарвақта дида барои ҳар шаҳрванд заруртар аст. Давраи кунунӣ аз ҳар як шаҳрванди қаторӣ мавқеи мустаҳками ватандориро тақозо менамояд. Махсусан, барои онҳое, ки имрӯз зидди сиёсати давлату ҳукумат, роҳбарияти кишвар баромад мекунанд, бояд сари вақт посухи асоснок дода шавад. Агар ин шаҳрвандони ба ном “барои халқу Ватан дилсӯз” воқеан меҳрубон бошанд, чаро танҳо оиди масоили ба назарашон норасогӣ ҳарф мезананду халос. Чаро оиди беҳбудӣ, рушду пешрафт, комёбиҳои кишвар гап намезананд. Чаро онҳо танҳо тарафи ба гумонашон манфиро баррасӣ менамоянд. Чаро оиди хизмати Пешвои миллату халқи Тоҷикистон дар фароҳамоварии сулҳу субот, марҳила ба марҳила беҳтар гаштани сатҳу сифати зиндагии аҳолӣ сухан намекунанд?  Посух хело одӣ аст. Чунки барои иғвоангезӣ миёни мардум аз пешрафту комёбӣ набояд ҳарф гуфт, танҳо хабарҳои бардурӯғ паҳн кардан зарур аст, то норомӣ ба вуҷуд ояд.

Аз ин рӯ, набояд бетараф истод. Дар Тоҷикистони азизамон танҳо як сиёсат аст, ки он сиёсати хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат мебошад. Набояд ягон дудилагӣ миёни аҳолии кишвар эҳсос гардад. Баръакс ба чунин сиёсати адолатпарваронаи Роҳбари давлат эҳтироми хосса гузошта шавад.   

Ба коми чунин ашхос афтидани ин ё он шаҳрванд ба бедории сиёсии он вобастагӣ дорад.

Дар фарҷом мехоҳам, тамоми шаҳрвандони кишварро ба он даъват намоям, ки дар ин давраи асос барои кишвари мо, минтақа ва ҷаҳон ба ин масъалаҳои ба гумонам хеле зарур таваҷҷуҳи бештар равона созанд. Имрӯз ба масъалаи амнияти миллӣ аз тамоми масоли дигари иқтисодиву сиёсӣ, фарҳангиву маданӣ дида бояд бештар афзалият диҳем. Таъмини амнияти миллӣ танҳо вазифаи сохторҳои алоҳида нест, он масъулияти ҳар шаҳрванди қаторӣ аст. 

ВАРҚА ОХОНИЁЗОВ – ДОКТОРИ ИЛМҲОИ ФИЛОЛОГӢ, САРХОДИМИ ШУЪБАИ ФОЛКЛОР ВА АДАБИЁТИ БАДАХШОНИ ИНСТИТУТИ ИЛМҲОИ ГУМАНИТАРИИ АМИТ

Чанд андеша оид ба Паёми имсолаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ»

Чун анъана, ё дар охир ё дар аввали сол Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон паёми навбатии хешро ба Маҷлиси миллӣ ва вакилони Маҷлиси намояндагон ва албатта, тавассути онҳо ба тамоми мардуми Тоҷикистон ироа менамояд. Ҳадафи Паём ҷамъбасти дастовардҳои сол ва вазифагузорӣ барои соли оянда аст ва аз ин рӯ, ҳар як сохтори давлатию ҳукуматӣ, муассиса ва ташкилот дар партави ҳадафу вазифаҳои Паём нақшаҳои фаъолияти хешро таҳия намуда, ба амалигардонии онҳо сафарбар мегарданд. Ин аст раванди маъмӯлии иҷрои нуктаҳои Паёми Президенти мамлакат!

Муассисаи мо, ки муассисаи илмӣ-тадқиқотӣ аст, бояд таваҷҷуҳро ба нуктаҳои ба ин масъала дахлшуда дар Паём равона созад. Дар зимн чанд нуктаи Паёми имсолаи Президенти муҳтарам, ки метавонанд аз тарафи Институти илмҳои гуманитарӣ (ИИГ) ба н. Б.Искандарови АНИТ дар давоми соли 2023 ба кор гирифта ва баъд аз он низ бар онҳо тамаркуз шавад, зикр мегарданд.

Яке аз нуктаҳои аслии Паёми Президент, ки ба рушди иқтисодии кишвар ишора дорад ва бидуни шубҳа, барои таҳкими мавқеи фарҳангию сиёсии Тоҷикистон дар миқёси ҷаҳон кумаки назаррас менамояд, ин таъкид ба рушди боз ҳам пурсамартари сайёҳӣ мебошад. Сарвари давлат хотирнишон намуд, ки “Тоҷикистон аз 1-уми январи соли 2022 ҷиҳати ҷалби бештари сайёҳон ва сармоягузорони хориҷӣ барои шаҳрвандони 52 кишвари хориҷӣ иқдоми яктарафаи воридшавии бидуни раводид ҷорӣ намуд ва зарур аст, ки ин раванд ба таври самаранок амалӣ карда шавад”.

ИГН, ки ягона муассисаи илмӣ ва тадқиқотӣ дар самтҳои фарҳанг, таърих, фолклору адабиёт ва расму ойини сокинони бумии Бадахшон аст, метавонад яке аз нақшҳои калидиро дар рушду равнақи сайёҳӣ дар ҳудуди Бадахшони Тоҷикистон ва дар оянда Бадахшони Афғонистон ва Вилояти Син Сиз Яни (Қошғар) Ҷумҳурии Халқии Чин бозӣ кунад. Бо дастгирии Мақомоти ҳокимияти давлатии ВМКБ, Кумитаи рушди сайёҳӣ, Кумитаи кор бо ҷавонон ва мақомоту ташкилотҳои дигари дахлдор метавон дар заминаи ИГН фаъолиятҳои зеринро ба роҳ монд:

• таҳияи дастурҳо бо дарбаргирии маълумоти таърихию фарҳангӣ дар бораи Бадахшон-Помир;
• таҳияи дастурҳои роҳбаладӣ бо дарбаргирии ҷойҳои таърихию фарҳангии минтақа;
• ташкил намудани курсҳои махсус барои омӯзондани ҷавонони болаёқат дар самти муаррифии таъриху фарҳанги диёр (аз унсурҳои хонаи ориёӣ (помирӣ) сар карда, то ба асбобҳои мусиқӣ, расму таомули мардум, ҷойҳои таърихӣ, ҷашнҳо ва ғайра);
• омода намудани рӯйнамоҳо бо ҳадафи гузарондани суҳбату мизҳои мудаввари муаррификунанда бо сайёҳон;
• гузарондани суҳбатҳои алоҳида бо сокинони Вилоят дар хусуси қабули сайёҳон ва муаррифии маконҳои таърихӣ ва унсурҳои фарҳангӣ;
• омода намудани сабтҳои гуногун ба шакли роликҳои муаррификунанда ва филмҳои кутоҳҳаҷм;
• ҳаматарафа омода намудани Фонди захираи дастхатҳои ИИГ барои муаррифӣ ба сайёҳон ва дигар меҳмонон.

Нуктаи дигари Паём, ки аз назари ИИГ метавонад мавриди таҳлилу амалишавӣ қарор гирад, таъмини иртиботи он бо муассисаҳои таълимӣ мебошад. Президенти мамлакат дар Паёми хеш таъкид намуд: “Мо мактабро ба ҳайси боргоҳи илму дониш, саводу маърифат ва омӯзгорро чун шахси мафкурасозу тарбиятгари насли наврас эътироф карда, ба онҳо арҷу эҳтиром гузоштанро аз ҷумлаи масъалаҳои муҳимтарин медонем”.

Барои бедор намудани шавқу рағбати толибилмони муассисаҳои таҳсилоти умумӣ ба илм, зарурати иртиботи қавии ИГН бо онҳо боқӣ мемонад. Ба манфиати ояндаи халқу Ватан мебуд, агар ду фаъолияти зерин дар ин самт амалӣ мешуданд:

• ба таври мудаввом ташкил намудани вохӯриҳо ва мизҳои мудаввар бо муаллимону толибилмон дар самти фаъолияти ИГН ва арзишу қимати илм барои рушди оянда;
• ташкил намудани курсҳои махсус барои муаллимони муассисҳои таҳсилоти умумии Вилоят дар самти роҳҳои ҷалби таваҷҷуҳи толибилмон ба таҳқиқу илм;
• таҳияи ва нашри дастур ва роҳнамоҳо дар ин самт;
• ба роҳ мондани алоқа бо муассисаҳои илмию тадқиқотии ватанӣ ва хориҷӣ барои ба роҳ мондани масъалаҳои боло. Ҷои зикр аст, ки Президенти мамлакат ин масъаларо ба тарзи равшану возеҳ дар Паём таъкид намуд, чунончи: “Ҳамзамон бо ин, вобаста ба таъсиси донишгоҳҳои муштарак бо давлатҳои пешрафтаи дунё оид ба омӯзиши илмҳои муҳандисиву технологӣ ба Ҳукумати мамлакат пешниҳодҳои мушаххас манзур намоянд”.

Дуруст аст, ки ҳамаи ин гуфтаҳо ва андешаҳо ба таҳияи як нақшаи мукаммал, кадрҳои болаёқат, буҷаи махсус ва дастгирии расмӣ вобаста ҳастанд, аммо онҳо хаёлӣ набуда, балки заминаи дурусти воқеӣ доранд.