Мо бояд ватандӯст бошем! (дар ҳошияи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон)

Дар Паёми имсола Ҷаноби олӣ, Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон  махсусан чунин нуктаро таъкид намудаанд: «Таъкид менамоям, ки танҳо саъю талоши содиқонаву софдилона, ҳисси баланди масъулият дар назди халқу Ватан ва иқдому ташаббусҳои созанда моро ба ҳадафҳои олиамон наздик мерасонанд. Бовар дорам, ки мардуми шарифу сарбаланд, ватандӯсту ватанпарвар ва қавииродаву заҳматдӯсти мо аз уҳдаи иҷрои ҳама гуна амалҳои нек ва бартараф намудани тамоми мушкилот мебароянд, Тоҷикистони азизамонро боз ҳам ободу зебо ва пешрафта мегардонанд ва барои зиндагии аз имрӯза беҳтар шароит фароҳам меоваранд».

«….Яъне ҳар яки мо бояд минбаъд низ мафҳумҳои «ватандӯстӣ» ва «рушд»-ро шиори кору фаъолияти ҳаррӯзаи худ қарор диҳем».

Бо такя ба ин суханҳо мехостам, доир ба мафҳуми «Ватан», «доираи ватан», «ватандӯстӣ» ва «рушд» баъзе фикру андешаи худро иброз намоям. Ин мафҳумҳо шарҳу тавзеи зиёд ва васеъро талаб доранд, вале мо ба таври сода онро чунин баён мекунем.

Мафҳуми «Ватан», «ватандӯстӣ» барои ҳар як шахси ватандӯст муқаддас аст. Ватан аз зодгоҳ аз гаҳвора оғоз меёбад.  Вақте тифл рушд ёфта аз доираи гаҳвора мебарояд ва дар доираю муҳити  хонаводагӣ ба воя расаду   тарбия  ёбад, ин доираю  муҳит ватани тифлии ӯст.

Сипас ӯ дар маҳаллаи шаҳр ва ё деҳаи худ дар мактаб таҳсил карда, 11 соли умри хешро  сипарӣ мекунад. Дар ин муддат ӯ ҳам ҷисман ва ҳам рӯҳан (дар натиҷаи таҳсил) рушд меёбад ва рушдёбии ӯ ба муҳити хонаводагӣ, муҳити маҳалла ва ё деҳааш  вобастагӣ дорад. Агар ӯ хуб рушд  ёбад, ӯ обрӯи мактаби худ, маҳалла ва деҳаи худ гашта, кӯшиш мекунад, ки аз доираи маҳал ё деҳаи худ баромада дар доираи шаҳр ва ё ноҳияи худ номбардори зодгоҳи худ гардад. Маҳз дар ин марҳила ӯ ватани худро зодгоҳи худ ҳисоб мекунад ва ба он ифтихор мекунад.

Вақте, ки ӯ донишҷӯ мешавад, қудрати ҷисмонӣ ва зеҳниаш бақувваттар мегардад, доираи ҷаҳонбинии ӯ васеътар мегардад.  Маъсулияту заҳмати ӯ зиёдтар мегардад. Доираи ватану  фаъолияту муносибатҳои ӯ боз ҳам васеътар мешавад.  Масалан, агар ӯ дар вилояти худ донишҷӯ бошад, ватану ифтихори ӯ вилояти ӯст.

Замоне, ки ӯ донишгоҳро хатм мекунад ва фаъолияти кории ӯ оғоз мегардад мақсаду маром, донишу ҷаҳонбинӣ, саъю қӯшиш ӯ доираи ватани ӯро муайян мекунад. Агар ӯ боз дар доираи зодгоҳ, маҳал, деҳа фаъолият кунаду қӯшиши аз он баромадан накунад, вай дар ин доира мемонад ва ҳатто рӯ ба маҳалгароӣ меорад.

Вале ӯ агар зина ба зина ташаккул ёбад, аз доираи маҳаллу деҳа бо саъю  кӯшишу ғайрати зиёд ба доираи ноҳия, аз ноҳия ба вилоят, аз вилоят то ба сатҳи ҷумҳурӣ мебарояд ва доираи ватану фаъолияти  ӯ  боз ҳам васеътар мегардад ва албатта агар саью талоши ӯ содиқона барои халқу ватанаш бошад, ӯ дар миёни халқ обрӯю этибор пайдо мекунад.  

 Чуноне, ки Ҷаноби Олӣ дар паёмаш иброз дошт бо «саъю талоши содиқонаву софдилона, ҳисси баланди маъсулият дар назди халқу Ватан» ҳар як шахси ватандӯст метавонад дар тамоми Тоҷикистон ном барорад.

Аз ин рӯ ҳар як шахс бояд доираи Ватану фаъолияти худро васеътар гирад. Ва агар шуду қудрату ирода ва  ҳиси ватандӯстиаш   баланду мустаҳкам бошад, шахс  метавонад аз доираи ҷумҳурӣ баромада дар сатҳи   ҷаҳон   номбардори ватану кишвари худ гардад.

Таърих гувоҳ аст, ки аз миёни тоҷикон чандин донишмандон, сиёсатмадорон, варзишгарон, ҳунармандон, аз доираи ватани худ берун баромада бо истеъдоду заҳмати содиқонаю софдилонаи худ ҷаҳонро тасхир намуданд ва ифтихори ватану миллати худ гаштанд.

Сулҳу амонӣ, оромию осоиштагӣ, рушди иқтисодиёт, амният ва фарҳанги солим шасхро ватандӯст мекунад. Беҳуда нест, ки ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷкистон соли 2023-ро «Соли ватандӯстӣ ва рушд» эълон  карда қонун дар бораи «ватандӯстӣ» қабул намуд.

Барои ҳамин Ҷаноби Олӣ дар Паёми имсолаи худ таъкид  кардааст, ки:

 «Мо бояд боз ҳам бештар заҳмат кашем ва барномаҳои созандаву нақшаҳои бунёдкоронаи барои рушди давлат ва ободии Ватан тарҳрезикардаи худро сари вақт ва бо сифати баланд ба анҷом расонем.

Мо бояд ватандӯсту ватанпараст бошем ва ҳаргиз фаромӯш насозем, ки эҳсоси гарми ватандӯстӣ ва ҳисси баланди миллӣ омили асоситарин ва роҳи муҳимтарини рушди давлат ва ҷомеа мебошад.

Илова бар ин, ҳифзи истиқлолу озодии Тоҷикистони маҳбубамон ва дастовардҳои он – сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ бояд қарзи инсонӣ, вазифаи шаҳрвандӣ ва рисолати имонии ҳар як фарди бонангу номус ва ватандӯсту ватанпарасти ҷомеа бошад.

Мо бояд тамоми донишу таҷриба, маҳорату малака ва саъю талоши худро минбаъд низ ба рушди давлати соҳибихтиёрамон ва Ватани аҷдодиамон равона кунем, кишвари маҳбубамонро пешрафта гардонем ва барои наслҳои оянда як мулки обод мерос гузорем».

Мудири шуъбаи таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ИИГ, номзади илмҳои таърих Шоинбеков. А

Талаботи риояи қонун “Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» маънои маҳдуд сохтани доираи забонҳои маҳалии Бадахшонро надорад

Тибқи талаботи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон” дар тамоми муассисаву ташкилотҳо кормандон бояд танҳо бо забони давлатии тоҷикӣ ҳарф зананд. Истифодаи ягон лаҳҷа ё забони маҳаллӣ дар ҷойи корӣ қатъиян манъ гардидааст. Талаботи мазкур вақтҳои охир аз ҷониби мақомотҳои дахлдор пурзӯр шудааст ва дар баробари сохторҳои расмӣ комиссияҳои ҷамъиятӣ масъалаи номбурдаро мавриди санҷишу баррасӣ қарор дода истодаанд.

 Чунин ибтикорро бархе аз “ҷудоиандозон” ва “ғамхорони помириҳо” ба манфиати худ истифода бурда, махсусан дар шабакаҳои иҷтимоӣ маводи иғвоангезандаро паҳн карда, таъкид бар он доранд, ки мақомотҳои давлатӣ ба ин васила барои рушди забонҳои помирӣ мушкилот эҷод менамоянд, доираи онҳоро маҳдуд месозанд. Албатта, ин гуфтаҳо ягон заминаи воқеӣ надошта, аз роҳандозии як шӯру ғавғои навбатӣ дар шабакаҳои иҷтимоӣ чизе бештаре нестанд. Оид ба истифодаи қавмҳои теъдодан кам, истифодабарии бархе аз хусусиятҳои хос ва баъзе аз арзишҳои он ба монанди забони онҳо аз ҷониби гурӯҳҳои манфиатдор дар маводҳои қаблӣ андешаҳои худро қайд намудем ва  аз такрори он феълан худдорӣ менамоем.

Боиси таассуф он аст, ки то кунун баъзе ноогоҳҳон муаллифони ин маводҳои иғвоангезро ҷонибдорӣ мекунанд ва бо эҳсосот нуқтаҳои назари худро менависанд.

Барои равшанӣ андохтан ба масъалаи мазкур мехостам чанд маълумот ва андешаҳоро ба саҳми хонанда расонам.

1. Бояд қайд кард, ки сиёсати давлатии Тоҷикистон барои ҳифзу рушди забонҳои модарии ҳамаи халқияту миллатҳои кишвар тамоми заминаҳои ҳуқуқиро муайян намудааст. Алалхусус, дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон вобаста ба забонҳои модарии ҳао яки онҳо омадааст: “Забони давлатии Тоҷикистон забони тоҷикӣ аст. Забони русӣ ҳамчун забони муоширати байни миллатҳо амал мекунад. Ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди ҷумҳурӣ зиндагӣ мекунанд, ҳуқуқ доранд аз забони модариашон озодона истифода кунанд.” Дар заминаи ин банди Конститутсия дар дигар санадҳои меёрӣ-ҳуқуқӣ масъалаи мазкур ба ин маъно шарҳ дода шудааст, ки далели гуфтаҳои боло аст.
2. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар китоби худ “Назаре ба таърихи тамаддуни ориёӣ” чунин иброз намудааст: “... Имрӯзҳо Тоҷикистон аз ҷиҳати бойгарии забонӣ музейи зиндаи таърихӣ аст. Чанде аз забонҳои қадим, ки шомили гурӯҳи забонҳои шарқи эронӣ мебошанд, дар Бадахшон ва савоҳили болоии дарёи Заравшон маҳфуз нигаҳ дошта шудаанд. Ин забонҳо хазинаи махсусе барои омӯзиши таърихи забонҳо дониста мешаванд, ки ҳифзу баррасии илмии онҳо бояд муҳайё карда шавад”, ки бешубҳа аз диққати махсуси Роҳбари давлат ба масъалаи мазкур гувоҳӣ медиҳад.
3. Маълум аст, ки ҳамагуна қонуни қабулгардида барои тамоми минтиқаҳои кишвар якхела буда, риояи он аз ҳамагон тибқи талаботҳои мавҷуда дар як меъёр пурсида мешавад. Қонун “Дар бораи забони давлатӣ” низ дар минтақаҳои дигари кишвари мо амал намуда, дар асоси он истифодаи лаҳҷаву дилхоҳ забони маҳаллӣ, алалхусус дар муассисаҳои давлатӣ манъ гардидааст. Чунин талабот барои мисол барои минтақаи Яғноб, ки забони маҳалии яғнобӣ доранд, ё маҳалҳое, ки маскунони онҳо аксаран узбек ё қирғиззабон ва ғайра мебошад, роиҷ аст. Аз ин рӯ, талаботи номбурда натанҳо барои вилояти мо, ё нисбати танҳо соҳибзабонҳои маҳаллии Бадахшон набуда, балки барои дигар забонҳои маҳаллӣ ва лаҳҷаҳо дар кишвар муқаррар гардидааст.
4. Аз ҷониби дигар, баръакс талаботи зикршуда ба фоидаи кор аст. Пӯшида нест, ки бошандагони зиёди вилоят дар масъалаи гуфтугӯ бо забони давлатӣ мушкилот доранд. Аз ин рӯ, талаботи ҳатмии гуфтугӯ бо забони давлатӣ дар муассисаҳову ташкилотҳо барои беҳтар гардидани нутқи шаҳрвандон, корбурди дигар ба забони тоҷикӣ мусоидат хоҳад кард.
5. Лоиқи қайд аст, ки ба ҷуз аз ин талабот, дар ягон ҳолати дигар гуфтугӯ бо забонҳои маҳаллӣ манъ нашудааст. Ҳамаи мо бидуни дар муассисаву ташкилот дар дилхоҳ ҷойи дигар, хона, кӯча, маъракаву маросимҳо, чорабиниҳои мухталифи фарҳангӣ ва ғайра бе мамоният бо забонҳои маҳаллӣ ё лаҳҷаи худ ҳарф мезанем.
6. Танҳо дар ВМКБ аз ҷониби Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо назардошти баъзе аз махсусиятҳои минтақа муассисаи илмии алоҳида бо унвони Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б. Искандаров таъсис дода шудааст, ки дар баробари таърих, иқтисодиёт, фолклор ва адабиёт забонҳои маҳаллии Бадахшонро меомӯзад. Як шуъбаи махсуси Институт бо номи Шуъбаи забонҳои помирӣ қабл аз се даҳсола ифтитоҳ гардидааст, ки дар он ходимони илмӣ, аз ҷумла докторону номзадони илм, профессорон фаъолияти илмӣ бурда ба таҳқиқи паҳлӯҳои мухталифи забонҳои помирӣ машғуланд. Тибқи маълумоти ғайрирасмӣ бештар аз 500 кори илмӣ марбут ба забонҳои помирӣ анҷом дода шуда садҳо нафар дар ин росто соҳиби унвони илмӣ дар ҳудуди кишвар ва хориҷ аз он гардидаанд. Садҳо китобу монографияҳо роҷеъ ба тадқиқи забон, ададбиёт ва фолклор бо забонҳои маҳаллии Бадахшон нашр гардидаанд.
7. Ҳар сол аз ҷониби Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон барои кормандони Институти илмҳои гуманитарӣ маблағ барои анҷом додани экспедитсияҳои илмӣ ҷудо мегардад, ки ходимони илмӣ дар шаҳру ноҳияҳои ВМКБ оид ба адабиёту фолклор ва забонҳои маҳаллӣ маводи илмӣ ҷамъоварӣ мекунанд, ки минбаъд барои тадқиқоти илмиашон истифода мебаранд.

Нуқтаҳои боло аз он гувоҳӣ медиҳанд, ки ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон тамоми заминаҳои қонунӣ ва имконият барои ҳифзу рушд ва тадқиқи забонҳои маҳаллии Бадахшон фароҳам оварда шудааст ва Роҳбарияти олии кишвар ин забонҳоро яке аз арзишмандтарин бойгариҳои миллат мешуморад. Ин аст, ки талаботи риояи қонун “Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» дар ягон ҳолат маънои маҳдуд сохтани доираи забонҳои маҳаллии Бадахшонро надорад.

Абдулназарзода Абдулназар

сарходими илмии шуъбаи фолклор

 ва адабиёти Институти илмҳои гуманитарии АМИТ,

доктори илмҳои филологӣ

Назаршоева Ч.Р. Этнолингвистическое освещение лексики родильного обряда (на материале шугнанского языка).

Назаршоева Ч.Р. Этнолингвистическое освещение лексики родильного обряда (на материале шугнанского языка). -Душанбе: Сифат-Офсет, 2022. – 200 стр.

Под общей редакцией

доктора филологических наук

Каландариён Хокима Сафара

Отв. редактор:

 Некушоева Ш.С. – кандидат филологических наук

     Рецензенты:

Аламшоев М.М. – доктор филологических наук

 Офаридаев Н. – доктор филологических наук

Язык шугнанцев Западного Памира относится к постепенно исчезающим языкам, что обосновывается стремительным отходом шугнанцев от традиционных обрядов, ритуалов и традиционных знаний различных областей жизни, отсутствием письменности для шугнанского языка, не востребованностью шугнанского языка в обществено-социальной жизни, а также функционированием официального таджикского языка, который имеет огромное влияние на местные памирске языки, в том числе шугнанский. Настоящая работа посвящена этнолингвистическому исследованию лексики родильного обряда шугнанского языка. В работе по тематическим группам представлен семантический и структурно-грамматический анализ лексических единиц, связанных с родильным обрядом шугнанцев Западного Памира. Относительно большинства языковых единиц автор прибегает к этнолингвистическому анализу и дает описание различных традиций, обрядов и поверий. Путем этнолингвистического анализа слов родильной обрядности установлены языковые особенности лексики данной сферы.

Печатается по решению ученого совета Института гуманитарных наук им. академика Б.Искандарова НАНТ, протокол № 9 от 17.11.2022 г.

 ©Ч.Р. Назаршоева

Истифодаи зодагони кишвар осонтарин роҳи халалдор сохтани оромиши он аст

Ноором сохтани ин ё он давлат, аз байн бурдани амонии он аз ҷониби давлати дигар имруз дар замони глобализатсия ё худ ҷаҳонишавӣ дар сайёра як падидаи хеле маъмул гаштааст. Зеро минбаъд таъсиргузор будан дар кишвари ҷангзада, истифодаи сарвату бойгарии он хеле осон аст, нисбати он давлате, ки сулҳу субот дар он ҳукмфармост.

Яке аз воситаҳои осонтарин дар ин раванд истифодаи шаҳрвандони худи кишвари зери таваччуҳ қарордода мебошад. Ин василаро феълан аксари мамолики абарқудрат, махсусан олами ғарб хеле зиёд истифода мебаранд. Зодагони кишвари таҳти назари “махсус” қарордоштаро ба шаклҳои мухталиф мавриди истифода қарор мегиранд. Яке чун ҷосус, дигаре манбаи маълумот, саввум иғвогар ва ғайра. Аз ҳама бештар ба ҳайси иғвоангез.   Ба назари мо, ин раванд чанд замина дорад:

1. Мардум нисбати ашхоси бегона ба сухани худӣ, ҳаммиллату ҳамкеши худ бештар боварӣ дорад. Ин аст, ки давлатҳои дигар сухану афкори иғвоангезандаи хешро тавассути чунин шахсон паҳну таблиғ менамоянд.
2. Худро шахси ғамхору бомуҳаббат барои халқу миллат вонамуд кардан барои фарзандони таҳҷоӣ осонтар аст, нисбати як шаҳрванди бегона
3. Шаҳрвандони ҳар халқу миллат нозукиву заъифӣ, каму беши онро зиёдтар медонанд, нисбати як нафар зодаи давлати хориҷа
4. Забон дар ин кор мавқеи калидӣ дорад. Фарзанди Ватан бо забони модарӣ миёни мардум кор мекунад, ки хело таъсиргузортар аст.
5. Дар аксари ҳолатҳо чунин шахсони ба истилоҳ “баргузида” аз миёни халқиятҳои теъдодан кам ё худ аққалият интихоб мегарданд. Ин халқиятҳо, ки метавонанд бо баъзе хусусиятҳои фарқкунандаи хеш миёни миллати худ тафовут дошта бошанд, аслан хеле таъсирпазир мешаванд. Таърих гувоҳ аст, ки ҷудоиандозӣ ва иғвоангезӣ маҳз миёни чунин халқиятҳо осонтар аст. Ташвиқи аз ҳад зиёди “афзалиятҳо”, ҳифзи хусусиятҳои хоси онҳо ба монанди дину мазҳаб, забони маҳалӣ, урфу одат, ҳудуди муайян ва ҳамсоли инҳо воситаест, ки мардумро метавонад, дар аввал эҳсосотӣ намояд, баъдан миёни мардум ҳар гуна норозигӣ ба вуҷуд орад ва дар фарҷом ба мубориза барои ҷудоихоҳӣ оварда расонад. Чунин формула дар чанд даҳсолаи охир дар нуқтаҳои зиеди ҷаҳони муосир, ба монанди қазияи Руссия бо мардуми Чеченистон, мушкилоти Осетия дар Гурҷистон, воқеаҳои Қирғизистон бо узбекони муқимӣ .... истифода шуда буд. Дар чунин ҳолатҳо аксар вақт зодагони алоҳидаи кишвар чун муборизону лидерон интихоб гардида, чун пешсафони халқи озодихоҳ аз хориҷ раҳнамоӣ менамоянд. Дар асл онҳо дар ягон амал ба таври физикӣ ширкат намеварзанд.
6. Чунин шахсон, ки ҳатто аз ҳудуди ватани худ баромада, соҳиби паногоҳи сиёсӣ дар ин он мамлакат гардида бошанд, ҳам дар зодгоҳашон хешу пайвандон, наздикон доран, ки метавонанд минӣбаъд аз ҷониби онҳо то андозае дастгирӣ ёбанд, дар шакли ошкору пинҳон ташвиқгари онҳо дар маҳал мегарданд.

Ин чанд нуқтае буданд, ба фикри инҷониб омили истифодабарии зодагони ин ё он кишвар барои ноамн сохтани он аз ҷониби дилхоҳ давлат ё гуруҳи манфиатдор истифода бурда мешаванд. Аламовар он аст, ки чунин фарзандони кишвар дар рузҳои сахти ба сари мардуми таҳҷоии оддӣ расида ягон зараре надида, чун тири ба нишон расида, худро орому ғолиб мешуморанд. Дар ҳолате, ки ватанашон оғуштаи хун ва ҳамдиёронашон овараву саргардон мегарданд.

         Ҳадаф аз баррасии маводи мазкур ба ҷуз аз кушодани баъзе аз гиреҳҳои руйиобнаомада ва  як маслиҳат додан барои ҷавонону наврасон чизи бештаре нест. Дар чунин ҳолат аз мо шаҳрвандон, фикр мекунам, ки ду нуқта тақозо мегардад.

         Аввалан, чун аз ҳар вақта “зиракии сиёсӣ”-ро дар умқи зеҳн нигоҳ дошта шуда, дар ягон ҳолат фирефтаи ваъдаву ташвиқоти “ҳамватанони алоҳида” ва бархе аз ташкилотҳои ба истилоҳ “омиёни ҳуқуқ” ва “ғамхор”, ки дар асл манфиатҳои сиёсати ин ё он давлатро ҳимоя мекунанд, нагардем.

Баъдан, барои дустону бародарон, пайвадону наздиконе, ки ба вақти муайян ё доимӣ берун аз Тоҷикистон ҷойи сукунат интихоб кардаанд, маслиҳат диҳем, ки ба чунин ҳамватанони худ, ки худро дилсуз вонамуд карда, ҳамагонро ба як мухолифат ва игвоангезӣ бо ҳар ташвиқ мекунанд, пайравӣ накунанд, ҷонибдорӣ нанамоянд.

Абдулназарзода Абдулназар Абдулқодир

доктори илмҳои филологӣ,

ходими калони илмии шуъбаи фолклор ва адабиёти

Институти илмҳои гуманитарӣ ба номи Б. Искандаров АМИТ