ТАРБИЯИ ФАРЗАНД МУҲИМИЯТ ВА МУАММОҲОИ ОН ДАР ЗАМОНИ МОДЕРН

Ҳақназар Имомназар, ходими

илмии шӯъбаи тадқиқоти иҷтимоиёту

иқтисодиёти Бадахшони ИИГ АМИТ

 

ТАРБИЯИ ФАРЗАНД МУҲИМИЯТ ВА МУАММОҲОИ ОН ДАР ЗАМОНИ МОДЕРН

(дар ҳошияи суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати Рӯзи дониш)

 

       Дар мавриди тарбияи фарзанд, ҳамчун муҳимтарин рукни пайванди наслҳо дар бақои башар, вобаста ба воқеиятҳои ин ё он замон ва ба хусус, муҳити воқеӣ, маводи хеле фаровони илмӣ, адабӣ ва фарҳангӣ мавҷуд аст. Аммо дар ин сатрҳо вазъи он, муҳимият ва арзиши фавқуллодаи он дар ҷомеаи тоҷикистонӣ, ҳамчунон муаммоҳои он дар замони модерн дар баробари он қарор гирифта, андешаронӣ мешавад.

        Тарбияи фарзанд дар тӯли таърихи фарҳанги халқи тоҷик, ҳамеша нуқтаи марказии ҳар оила буда, ҳамчун масъулияти бевосита ва аввалиндараҷаи оила дар сатҳи миллат ва дар замони муосир, дар сатҳи башар арзёбӣ мешавад, зеро маҳз сатҳи он дараҷаи такомули миллат ва давлатро нишон медиҳад. Тарбияи фарзанд дар баробари инъикоси васеи он дар мероси адабӣ, илмӣ, таърихӣ, фалсафӣ мавзуи асосии асарҳои сирф ахлоқӣ, чун «Насиҳатнома»-и Унсурулмаолии Кайковус, «Бӯстон»-у «Гулистон»-и Саъдии Шерозӣ, «Баҳористон»-и Ҷомӣ ва асарҳои дигар мебошад.

        Вожаи “масъулият” дар робита ба мафҳуми тарбия, як эҳсоси табиӣ-ботинии инсонӣ, аст, ки инсони комили ҷомеаи мутамаддин, дар баробари виҷдони худ, оила, иҷтимоъ ва миллати худ эҳсос мекунад ва онро ба душ мегирад. Аммо агар иддае аз одамон, бино бар иллатҳои гуногун ба дарки ин масъулият расида наметавонанд, дар он сурат, давлат ин масъулиятро ва он ҳам ба хотири беҳбудии ҳаёти ҷамъӣ, тариқи низоми қонунгузорӣ дар аъзои ҷамъият бедор мекунад.

       Ҷумҳурии Тоҷикистон дар такя бар таҷрибаҳои талхи замонҳо, ба хусус, баъд аз паси сар кардани имтиҳоноти ҷиддии замони оғози истиқлолияти комили давлатдории худӣ ва даврони аз он печидатари ба ном “гузариш ба низоми нав”, ҳамчунон бо муносибати воқеъбинонаи роҳбарияти олии мамлакат ба ояндаи давлати миллӣ, масъалаи таълим ва тарбияи насли наврасро дар қатори афзалиятҳои аввалиндараҷаи далатӣ қарор дод ва онро аз нигоҳи мақоми қонунӣ ва пояи моддӣ ба дараҷаи баланд тақвият дод.

       Дар ин робита, дар қисми дуюми моддаи 34-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст, ки “Падару модар барои таълиму тарбияи фарзандон масъул мебошанд”. Яъне вазифаи падару модарро барои муҳайё кардани шароити мусоид, ба хотири инкишофи мӯътадили ҷисмонӣ ва рӯҳӣ- равонии фарзанд, таъмини шароити арзандаи зиндагӣ ва пеш аз ҳама, масъулият барои пешгирӣ аз ҳар гуна амалҳои хилофи миллӣ ва башарӣ, ки ба сабаби бемасъулиятии волидайн, фарзандонашон ба он кашида мешаванд, маҳз дар сатҳи Сарқонуни мамлакат мушаххас шудааст, ки муҳимияти хоси тарбияро нишон медиҳад. Дар пояи меъёрҳои Конститутсия ва пояи фарҳанги миллӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонун “Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд” (02.08. 2011) қабул гардид, ки дар низоми қонунгузории Тоҷикистон ва ҳаёти ҷомеаи мамлакат аллакай мақоми махсусро ишғол кардааст.

       Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо эҳсоси хос дар ин маврид қайд намудаанд, “Мақсади Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд” пурзӯр намудани масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд дар рӯҳияи инсондӯстӣ, ифтихори ватандорӣ, эҳтироми арзишҳои миллӣ, умумибашарӣ ва фарҳангӣ, инчунин ҳифзи ҳуқуқу манфиатҳои фарзанд мебошад”.

       Мафҳумҳои марказии дар қонуни мазкур таъкидшуда, дар ибораи “таълиму тарбия”, бо таърифи ҳар дуи он оварда шудааст;

       1) тарбия - раванди ҳадафмандонаи ба воя расондани кӯдак аз ҷониби падару модар (шахсони онҳоро ивазкунанда), муассисаи таълимӣ, ҷомеа ва ба зиндагии мустақилона омода намудани ӯ;

       2) таълим - фаъолияти муштараки падару модар (шахсони онҳоро ивазкунанда), омӯзгор ва муассисаи таълимӣ барои инкишофи кӯдак, донишомӯзӣ, такмили истеъдод, маҳорат, малака ва қобилияти ӯ.

       Ба тариқи дигар, тарбияи фарзанд як ҷузъи ҷудонопазири маҷмуаи ба ном “таълиму тарбия”, (ба назари мо он ба тарзи “тарбия ва таълим” дурусттар аст), ки онро ба маънои ибтидоӣ “ба ҳаёти воқеӣ омода кардани насли ҷавон” номидан мумкин аст. Аз диди мо, “тарбия” дараҷаи аввалтар дошта, инсонро аз нигоҳи маънавӣ ба муносибатҳои иҷтимоӣ бо дигар аъзои ҷомеа, арзишҳои он омода ва ворид мекунад, ки дар илми ҷомеашиносӣ (сотсиология) ба унвони “социаликунонӣ”, яъне “иҷтимоӣ шудан”(“сотсиализатсия”) номида мешавад. Дар ин маҷмуа (тарбия ва таълим), ба назари мо, қисми “тарбия” муқаддамтар ва муҳимтар мебошад, зеро тарбия аз рӯзи таваллуд оғоз ёфта, дар тӯли умр идома меёбад. 

       Ҷузъи дигари ибораи таълиму тарбия, “таълим”яъне аз решаи “илм” (омӯзиш) мебошад, ки вазифаи аслии он, тибқи тақозои илми муосир, фарди ҷавонро ба сатҳи ҳаёти моддӣ-маънавӣ, арзишҳо ва талаботҳои мавҷудаи он, аз ҷумла, ба суръати баланди рушди тафаккури илмӣ ошно ва омода мекунад. Ва ин просес аз омӯзиши даврони томактабӣ, мактабӣ то донишгоҳӣ ва ғайра идома дошта, тариқи дастовардҳои илмӣ одамонро ба яке аз касбҳои ҷомеа омода месозад. Ҳарчанд нуктаи таъкиди мо сари мафҳуми “тарбия” мебошад, аммо дар ин ҷо зикри нуктаи муҳими дигареро зарур медонем. Яъне дар замони “постмодерн”, бино бар суръати баланди илмӣ-техникӣ, мафҳуми “касб” (“профессия”) ба тадриҷ маҳдудтар шуда, ҷои онро “ихтисос”, “тахассус” ишғол хоҳад кард. Зеро тахассус “касби мушаххастару замонавӣ” буда, дар шароити муосир, ҳар 7-10 сол ба такмил ва бозомӯзӣ ниёз дорад. 

       Тоҷикистон аз назари геосиёсӣ дар қалби Осиёи Марказӣ, дар марзи ҳавзаи бо азимтарин тамаддунҳои дунё, аз ҷумла Хитой, Афғонистон, Қирғизистон ва Узбекистон қарор дорад. Ва низ мусаллам аст, ки тарбияи инсон ҳамчун мавҷуди иҷтимоӣ-биологӣ дар умум, инъикоси муҳити хоси физикӣ ва иҷтимоӣ мебошад. Аз ин рӯ, пурзӯр намудани масъулияти ҳамагонӣ (оила, муассисаҳои таълимӣ ва ҷомеа) дар рӯҳияи инсондӯстӣ, ифтихори ватандорӣ, эҳтироми фарҳангу арзишҳои миллӣ ва умумибашарӣ тарбия намудани фарзанд мақоми калидӣ дорад. Аммо ба қавле, оила аввалин меъмор, хиштгузори ивазнашавандаи бинои фард (кӯдак) аст.

       Бояд ёдовар шуд, ки сарзамини кунунии тоҷикон, дар замонҳои гузашта ба ҳавзаи тамаддуни ба ном ориёӣ, ки яке аз нахустин гаҳвораи тамаддуни башарӣ мебошад, мансубият дорад. Аз ин рӯ, имрӯз низ ин масъулияти баландро ба душ дорад, то онро ҳифз кунад, ба наслҳо интиқол диҳад ва барои дигарон намуна бошад. Вале дар ҷаҳони пурхилофи мудерн, кушишҳои халалдорсозии масири ин сарзамини куҳанфарҳанги дар шакли давлати мустақили миллии худӣ эҳёшуда, бештар ба назар мерасанд. Муборизаҳои иттилоотӣ, таблиғотҳои зидди фарҳанги маънавии миллӣ, ки аз ҷониби ҳар гуна неруҳои манфиатҷӯйи чӣ хориҷиву чӣ дохилӣ, ки бештар аз пеш, аз эътиқодоту боварҳои мардум, ҳамчун абзори сиёсӣ сӯистифода мекунанд, то манфиатҳои сиёсӣ ва арзишҳои идеологии худро дар давлати навбунёди мо ҷойгузин кунанд. Натиҷаи чунин вазъи “ташкил ва таҳмилшуда”, низои харобиовари шаҳрвандӣ буд, ки зарари он пеш аз ҳама, ба раванди таълиму тарбияи ҷавонон расид, эътибори таълиму тарбияро ба ҳошия бурд ба хусус, ба зеҳни наврасону ҷавонон асари амиқи манфӣ ворид кард. Дар ҷомеаи анъанавӣ зуҳуроти номатлуб, бегонаи номутобиқ ба фарҳанги миллӣ, хурофотпарастӣ, таассубгароӣ, манфиатҷӯиҳо авҷ гирфт, ки дар таърихи ин миллати куҳанфарҳанг собиқа надошт.

       Аз ин рӯ ва бо дар назардошти “ҷаҳони бе субот ва хеле босуръат тағйиркунанда” –и муосир, дар назди давлату миллат масъулияту талаботҳои наву ҷиддитар ҳам қарор гирифтаанд, ки ҳифзи истиқлолият, давлатдории худӣ, дастовардҳои беназири он дар мақоми болотарин мебошанд.

       Қобили зикри хос аст, ки соли равон боз як қонуни барои ҷомеаи кишвар ва ояндаи он муҳим, ба унвони Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи масъулият барои таълиму тарбияи кӯдак» (08.05. 2024) қабул гардид, ки бори дигар дарки муҳиммияти масъала ва воқеиятҳои айнии ҷаҳони нишон медиҳад. Аз ҷумла дар он возеҳан зикр шудааст, ки масъулият барои таълиму тарбияи кӯдак, (яъне наврасони то синни ҳаждаҳсола), ба принсипҳои зерин асос меёбад, ки мо ба муҳимтаринҳояшон ишора мекунем: эҳтироми кӯдак, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ, таъмини ҳифзи ҳуқуқу озодӣ ва манфиатҳои қонунии кӯдак, риояи қатъии қонуният, адолат ва  инсондӯстӣ дар баробари кӯдак;

       Ин қонун ҳамчунон тақозо мекунад, ки муносибати инфиродӣ ба таълиму тарбияи кӯдак, аз ҷумла ба кӯдаки дар вазъияти номусоиди иҷтимоӣ қарордошта, пешгирии ҳар гуна зӯроварӣ нисбат ба кӯдак, иштироки аҳли ҷомеа дар таълиму тарбияи кӯдак, ногузирии ҷавобгарӣ барои вайрон намудани ҳуқуқу озодӣ ва манфиатҳои кӯдак, муносибати баробар  ба кӯдак, новобаста ба ҷинс, синну сол, қобилияти зеҳнӣ, ҷисмонӣ ва рӯҳии он ба шакли талаби қонуни конститутсионӣ мушаххас шудаанд.

       Дар қонуни мазкур ҳар гуна таълими ғайриқонунӣ, бахусус, таълими ғайриқонунии динӣ ва ё таълими динии кӯдак дар хориҷи кишвар ҳам, бидуни розигии хаттии мақоми ваколатдори давлатӣ иҷозат дода намешавад.

       Акнун аз манзари ҷомеашиносӣ ва воқеиятҳои замони ба ном мудерн/муосир ва монеаҳои дар сари роҳи раванди тарбия қароргирифта, рӯ меорем. Замони мудерн ё муосир, тавре ҳамагон аз расонаҳои фаровон огоҳӣ доранд, як воқеиятест, ки кишвари ҷавони мо низ хоставу нохоста дар он қарор дорад ва бо ҳамаи пешрафту рифоҳ, ба маротиб мураккабтар ва печидатар гардида истодааст. Аввалан ба он хотир, ки замони постмодерн тақрибан ба ягон пешгӯиҳо ва ояндабиниҳо итоат намекунад. Аз як сӯ, дар ин замон раванди глобализатсия ва дар асари он “ба як хонаи умумӣ табдил ёфтани ҷаҳони муосир”, аз ҷумла, мафҳуми “таълиму тарбияи глобалӣ” бештар ба назар мерсад, ки нодида гирифта шуда наметавонанд. Ин раванди ҷаҳонишавӣ, бар иловаи ба ҳаёти сокинони сайёра натоиҷи фаровони мусбат ворид карданаш, бисер пайомадҳои дигари манфиро ҳам бо худ овардааст. Яке аз онҳо таъсиргузории фарҳангҳо ва тамаддунҳои “қисми пешрафта”-и ҷаҳони модерн ва бархурди он бо тамаддунҳои “қисми дигари дар ҳоли рушд”-и ҷаҳон мебошад, ки дар ин набард барои дастёбӣ ба қудрати бештар, аз стандартҳои мухталифи бар манфиатҳо асос дошта, истифода мешаванд. Аз сӯи дигар, муҳити физикӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии “хоси тоҷикӣ” тақозо мекунад, ки тарбияи фарзанд мутобиқ ба он сурат гирад, ҳарчанд дар ин ҳолат мухолифат пайдо кардани он бо воқеиятҳои замон ҳам вуҷуд хоҳад дошт.

       Яке аз муаммоҳои бузурги дар баробари ҷомеаи мо, дар шароити таҳаввуллотҳои азими замон ва дар робита бо мавзӯи мазкур қарор дошта - ин интихоби равияи дурусти тарбия боқӣ мемонад, ки дар он тамаддуни гузашта  ва фарҳангии ғании тоҷик, ба ҳеҷ сурат кам дида шуда наметавонад.

     Аз сӯи дигар, дар ҷомеаи ҷаҳонӣ, ки мо узви комилҳуқуқи он ҳастем, талаботҳои мухталифу воқеиятҳои хоси умумибашарӣ, ҳамчунон суръати баланди прогресси илмӣ-технологӣ, селаи иттилооти шабакаҳои интернетӣ, рушди ҳуши маснуӣ ва бахусус, мафҳуми бузургу густурда ба номи “ҳаққу ҳуқуқ” ҳукмронӣ доранд, ки аз тамоми он ҳам, ба истилоҳ, роҳи фарор дида намешавад.

     Тавре мушоҳида мешавад, дар замони кунунӣ низ, дар раванди тарбиявии қисми зиёди оилаҳо ҳамоно тасаллути тарбиявии суннатӣ-анъанавӣ бештар аст, ки дар гузашта худи волидайн дар ҳамон фазо тарбия ёфта буданд. Бо вуҷуди таъкиди бузургони маънавии миллат, ки тарбияро аз хурдтарин синни тифл, як амри зарурӣ собит карда буданд, аксари волидайн бо нишони “меҳрубонӣ”-и комилан хилофи мантиқ ба тифл (“ҳанӯз барои тарбия хурд аст”), ин фурсати тиллоиро аз даст медиҳанд. Дар фарҳанги суннатӣ-анъанавӣ, ба тарбия, бо як таъкиди умумӣ “мо дар замони худ ин тавру он тавр будем, чунину чунон кардем”-у, ба он монанд бархурд мешавад. Аммо ҳаракату пешрафти ҷаҳони воқеӣ, таҳаввулу тағйири он камтар “ҳис” мешавад. Ба ибораи дигар, ба мафҳуми калидии “замон” камтар таваҷҷуҳ мешавад, ки боиси нофаҳмии байни наслҳо ва дар фарҷом ба зарари онҳо анҷом меёбад.

      Таҷрибаи башар нишон медиҳад, ки тарбияи кўдак бояд бо назардошти табиати ў, майлу завқи ӯ ва муҳиту замони воқеии ӯ анҷом дода шавад. Ҳадафи аслии тарбия, тавсеа ва густариши зарфияти ботинии кўдак буда, он набояд ҷабрӣ, ба воситаи зӯру танбеҳу ҷазо амалӣ шавад. Набояд фаромӯш шавад, ки оила барои кӯдак оина аст ва рафтору тарзи зиндагии волидайн, чӣ тарафи мусбат ва чӣ манфии он, муҳимтарин омили созандаи шахсияти кӯдак буда ва боқӣ мемонад.

      Воқеияти дигари омӯзанда ва барои ҷомеаи тоҷикистонӣ қобили пайравӣ, ин тавсеаи корҳои тадқиқотӣ дар мавриди тарбия, дар ҷомеаи мушаххаси мо ва бо дар назардошти воқеиятҳои он мебошад.Тавре маълум аст, дар кишварҳои пешрафта аз тарафи олимони соҳа, равоншиносон, духтурон ва ғайра, дар мавриди рушди физикӣ ва равонии кӯдак, ба таври мунтаззам тадқиқотҳои мутадовим дар ҷараён буда, тавсияҳои илмӣ- методии зиёд ҳам ба нашр мерасанд. Мутаассифона, бо вуҷуди мероси ғании ниёгон, сохторҳои зиёди таълимӣ ва тарбиявии кишвар, ҳанӯз дар ин самти муҳим, саҳми назаррас нишон надодаанд.

      Шояд ин яке аз иллатҳо бошад, ки ҳанўз ҳам баъзе падару модар ба ҷои он, ки таҳсили фарзандонро бо ҳар тариқу имкони мавҷуда маблағгузорӣ, кумак кунанд, баръакс ба монеъ мешаванд Кӯдаконро дар замони ташаккули шахсият ба хотири даромади пулӣ, берун аз таълимгоҳҳо сафарбар мекунанд, ки оқибати хеле ноггувори чунин муносибат возеҳ дида мешавад.

     Нуктаи бе баҳси дигар ин аст, ки инкишофи ҳамаҷонибаи фарзанд қабл аз ҳама, ба нақши зан-модар вобастагӣ дорад, яъне илм собит сохтааст, ки модар барои фарзандон, аз ҷумла писарон, то синни 18-солагӣ, ҳамчун манбаи асосии тарбия ва пайравӣ мебошад. Аммо дар ҷомеаи мо, бо тафсироти нодурусту ғайримантиқӣ аз фарҳангу тамаддуни суннатӣ, динӣ, ба вижа эътиқодоти бо сиёсатҳои бегона сахт омезиш шуда, иддае талош мекунанд, то бо ҳар роҳ духтарфарзандҳояшонро аз таҳсил барканор кунанд, дар синни мактабӣ ба шавҳар диҳанд, ҳатто иддае омодаанд, ки ба мисли режими толибонӣ, занону духтаронро, ки ними пайкари инсониятанд, дар хона “бандӣ”,  кунанд аз таҳсилот ва ҳаёти ҷомеа барканор кунанд.

       Бузургон оиларо барҳақ оинаи кӯдак ном бурдаанд. Ӯ маҳз дар ин «оина» ояндаи худро мебинад ва онро пас месозад, ки дар тарҳи сохтаи кӯдак тамоми хислатҳо, гуфтору рафтори ҳам манфию ҳам мусбати волидайн инъикоси худро меёбад.

      Падар ё модар набояд ба фарзанд дурӯғ гўянд, ё ваъдаи дурӯғ диҳанд, онро “кӯдаки ҳанӯз беақл” тасаввур кунанд, балки бо тифл ҳамчун шахсият баробар бархурд кунанд, хатоҳояшонро на аз роҳи хушунат, истифодаи зӯроварӣ, балки бо далелу мантиқ баҳс кунанд, ба онҳо вақташонро ҷудо кунанд, ки ҳамаи ин барои омода шудани он ба зиндагии муосири иҷтимоӣ муҳимияти фавқуллода дорад.

       Дар зимн чанд пешниҳодро барои мутолиаи баъдӣ бо аъзои ҷомеа, ба хусус, бо коршиносони соҳа дар миён гузоштанием.

       Пеш аз ҳама ба назар мерасад, ки дар шароити ҷаҳонишавӣ зарур аст, ки на танҳо “тарҳи тарбия”, инчунин “тарҳи таълим” ҳам ба таври куллӣ таҷдиди назар шавад.

      Аз дидгоҳи мо, алҳол, низоми маориф ва ҷомеаи Тоҷикистон бояд ба ду масъалаи асосӣ таваҷҷӯҳашонро мутамарказ намояд. Аввалаш то ҳадди имкон мутобиқ кардани низоми таълиму тарбияи мавҷуда ба талаботи замони зуд тағйирёбанда ва интихоби шеваҳои беҳтар аз ҷумлаи стандартҳои таҳсилоти ҷаҳонӣ меббошад. Ва дуввум, ҳарчӣ баланд бурдани нақши омӯзгор дар ҷомеа, тариқи баланд бардоштани сатҳи ҳаёти маънавӣ (мақоми омӯзгор ) ва ҳаёти моддии ӯ (ҳақмузди сазовори меҳнат), ҳарчанд дар ин самт талошҳои зиёди давлат ҳам ба назар мерасанд. Ба қавли яке аз олимони машҳури рус, Наталя Черниговская “дар сайёра беҳтар аз касби омӯзгор ва табиб, ки аввалӣ инсонро месозад ва дувумӣ онро наҷот медиҳад, касби дигар вуҷуд надорад. Бояд беҳтарин ашхосии ҷомеа ба таълиму тарбияи кӯдакон, ба хусус, дар синфҳои ибтидоӣ ҷалб шаванд...”

       Ҳамчунон мушоҳидаҳои ҷомеаи хоси кишвар нишон медиҳад, ки дарёфти имконот барои ҷорӣ, кардани мазмунҳои нави вобаста ба маънавиёту рафтори иҷтимоии инсонҳо дар “замони модерн”, дар такя ба муҳити иҷтимоӣ ва ахлоқи анъанавии шарқӣ, дар раванди тарбия аҳамияти хос хоҳад дошт. Ба тариқи мисол (бо унвонҳои шартӣ), мазмунҳои ,,Инсоншиносӣ”, “Инсон ва ҷомеа” , “Оила ва ҷамъият”, “Таърихи адён ва мазоҳиб”, “Ҷаҳонбинии илмӣ ва ғайрилмӣ” ва ё мазмунҳои дигаре, ки коршиносони босалоҳият бояд дақиқтар зарурати онро омӯзанд ва мушаххастар пешниҳод кунанд.

       Аз назари мо, яке аз таҷрибаҳои омӯзандаи замони собиқ (шӯравӣ), ки ба ҳадафи давлат ҳам мутобиқати комил дошт, ин ташаккули ҷаҳонбинии васеъ, ҳамчунон тарбияи шахсияти “пайванд бо ҷомеа” буд, ки одамро ҳамаҷониба “шахсияти иҷтимоӣ”-и дорои доираи масъулятҳо дар баробари ҷомеа месохт. Дар низоми муосири аксаран ғарбӣ, баръакс, набудани ҳатмияти барномаҳои таълимӣ, озодӣ дар интихоби мазмунҳои дарсӣ, озодии кӯдак дар тарбия ва маънавиёт, озодии “нисбӣ”-и шахсият аз қайду бандҳои ҷомеа, нақши низоми таълиму тарбияро комилан дигар кардааст, вале дорои бартариятҳои омӯзандаи зиёд ҳам мебошад. Ба назар мерасад, ки ҳар ду тарзи бархурд ба тарбия, барои интихоб ва пайравӣ имконият фароҳам месозанд, ки дар низоми миллӣ беҳтарин таҷрибаҳо оқилона истифода шаванд.

       Яке аз нуктаҳои муҳиме, ки дар ҷомеаи тоҷикистонӣ низ ҳанӯз ҳам дар мавриди он баҳсу андешарониҳо идома доранд - ин ташаккули ҷаҳонбинии солими фарзандон аст, ки бунёди он маҳз дар марҳилаи тарбияи кӯдак гузошта мешавад. Аммо муҳимтарин масъала, ин боз ҳам тарзи интихоби шеваи он аст, ки метавонад сирф суннатӣ-анъанавӣ ва ё комилан замонавӣ (муосир) бошад. Ба тарзи дигар, метавонад аз тариқи танҳо шеваи илмӣ, ва ё ғайриимлмӣ (мовароӣ ва суннатӣ) ва ё таркибе, маҷмуае иборат аз ҳамаи онҳо бошад. Барои интихоби дақиқтари ин шеваҳои тарбия, ба моҳияти ду ҷаҳонбинии мухталифи ҳам қарор дошта, як назар кутоҳ меандозем.

       Бояд дар назар гирифта шавад, ки аксаран зери мафҳуми низоми таълиму тарбияи “анъанавӣ, суннатӣ”, пеш аз ҳама “фарҳанги сирф исломӣ” дар назар дошта мешавад, ки ба қиёси адёни дигар, дар тарбия тасаллути болотарин дорад. Аммо мушкили ин роҳи тарбия аз он оғоз мешавад, ки фарҳанги суннатӣ-исломӣ тамоми дарёфтҳо ва дастовардҳои илмиро сирф “моли худ” медонад. Тибқи он “тамоми илми дунё дар Қурон зикр шуда”, иддао дорад, ки илм наметавонад аз он “болотар по гузорад, зеро илм аслан дар хидмати дин” (ислом) аст ва рисолати дигар надорад. Нуктаи ҳассостарин ва ё таззоди бузург дар байни ин ду навъи ҷаҳонбинӣ (илмӣ ва динӣ, ё исботшаванда, санҷидашаванда ва мовароӣ, таваҳҳумӣ) дар он аст, ки тамоми таълимотҳои исломӣ ба итоату иҷрои бечуну чарои таълимотҳои динӣ ва фароизи динӣ равона шуда, дар он ҳеҷ гуна пурсишу савол умуман матраҳ нест, болотар аз он, дучори вокуниши хашини “исломи сиёсӣ” ҳам шуда метавонад. Донишҳои дунявӣ (илмӣ) дар пайи кашфи қонунҳои объективии табиӣ ё ба ибораи дигар, дар такя бар далелҳо ва шавоҳиди айнӣ дунболи кашфи “ҳақиқати моддӣ” (илмӣ), вале “дидашавндаву таҷрибашаванда ё санҷидашаванда” мебошанд. Яке аз мушаххасаҳои хоси ҷаҳонбинии илмӣ дар он аст, ки илм ҳама гуна дастоварди илмиро “бетағйир, раднашаванда ё мутлақ” надониста, илмро як раванди пуё (динамикӣ) ва доиман дар ҷараёни давомдори дигаргуниҳо, ҷустуҷӯҳо ва кашфиётҳои тадриҷии нав медонад. Аз ҷониби худ, дин (ислом), таълимотҳои худро бетағйир, “мутлақ ва барои абад собит” медонад ва дар масири “замони воқеии тағйирпазир” далелҳои илмиро ҳам намепазирад. Дар дохили ҷаҳонбинии динӣ бартариятталабӣ барои “ҳаққиқати” дину мазҳаби худ ва “ғалат” пиндоштани эътиқодоту боварҳои дигарон (адёни дигар), напазируфтани дастовардҳои илмӣ, таҳамулнопазирӣ нисбат ба ҳуқуқи дигарбоварон, ки аслан раванди асосии ҷаҳони муосир ва глобалӣ мебошанд, “усули асосӣ” буда, байни ҷомеаҳо ва фарҳангҳо ташаннуҷ ва бархурдҳои фарҳангиро меафзояд.

       Аз ин тараф ҳам, тарбияи сирф дар пояи “илм”, бидуни буди (қисми) маънавиёт, ахлоқ, муҳиту фарҳанги хоси миллӣ, завқу ҳиссу ғайра ҳам ҷаҳонбиниро “яксӯя месозад” ва одамро ба мошини “биоробот” наздик мекунад. Бинобар ин воқеият, таркиб (комбинатсия)-и раванди тарбия ва таълим дар шароити муосир муҳимияти бештар пайдо карда, риояи усули асосӣ “яъне ҷудо будани низоми маориф дар маҷмуъ, аз ниҳодҳои динӣ”, ки дар ҷаҳони пешрафта натиҷаҳои мусбати худро баръало нишон додааст, амри ҳатмӣ мебошад. Ҳамчунон тарбияву таълиму бояд ба “тафаккури озод ва интиқодӣ” такя кунад ва на сирф интихобӣ, ки “чи чизҳо ва чӣ тавр бояд таълим дода шавад”, бошад. Бинобар ин, агар ба тарбияву таълими насли наврасу ҷавон бо эҳсоси масъулияти бузург дар баробари миллат ва ояндаи он, бо назардошти воқеиятҳои замон, бархурд сурат нагирад, мафкураи миллии мо дар умум гирифтори зоҳирпарастӣ, пасмондагӣ, ҷаҳонбинии догматикӣ, таассубу хурофоти фарогиртар гашта, дар доираи ному дастовардҳои бузургони гузаштаамон, ки дар муҳити физикӣ ва маънавии хоси замони худ мезистанд, маҳдуд монда метавонад.

       Мусаллам аст, ки рушду тараққиёти ҳар мамлакат, ба хусус кишвари ҷавони мо бевосита ба сатҳи саводу маърифат, ба хусус маънавиёти баланди (духовност)-и насли наврас, ки имрӯз дар фазои ҷаҳони мудерн ба мафкураи “умумибашарӣ” табдил ёфтааст, вобаста аст. Тамоми таърихи башар возеҳ нишон медиҳад, ки ҷомеаҳои мухталифи инсонӣ танҳо тавассути такмили тарбия ва таълим, ҳамчун ҷараёни муташаккил, дар такя бар фарҳанги миллӣ, пазириш ва ҳамоҳангии он бо фарҳанги умумибашарӣ ба дараҷаи баланди тамаддун расида тавонистанд.

       Дар ин робита суханони Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои ҷомеаи кунунии мо бениҳоят бамавриданд: «Имрӯз, ки мо зери парчами Ватан ва давлати соҳибистиқлол гирд меоем, бояд, пеш аз ҳама, ҷавонони мо мазмуну моҳияти арзишҳои истиқлолият, худшиносӣ, ифтихори миллӣ ва ваҳдату ягонагии миллатро аз худ намоянд».

               Китобнома:

1. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон, “Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд” (02.08. 2011).
2. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи масъулият барои таълиму тарбияи кӯдак» (08.05. 2024).
3. Суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати Рӯзи дониш (01.09.2024).

 

 

 

Муфассал ...

The Republic of Tajikistan in the years of independence through the prism of its activities in UNESCO

Ardabaeva Madina – PhD student оt the

Department of History, Archeology and

Ethnography of the Institute of Humanitarian

Sciences named after academician B. Iskandarov of the NAST.

 

The Republic of Tajikistan in the years of independence through the prism

of its activities in UNESCO

       Since gaining independence, the Republic of Tajikistan has been officially recognized by 150 countries of the world. For more than 30 years, the Republic of Tajikistan has been building strong relations with influential international organizations - the United Nations, the Organization for Security and Cooperation in Europe, the Organization of the Islamic Conference, the European Union, the Commonwealth of Independent States, the Eurasian Economic Community, the Shanghai Cooperation Organization and others - that occupy a special place in the foreign policy of the Republic of Tajikistan. It should be noted that mutually beneficial cooperation has introduced Tajikistan to the world community, familiarized it with its foreign and domestic policy of a democratic and rule-of-law state. The above organizations, having established productive cooperation with Tajikistan, have provided support and contributed not only to the achievement of peace, but also to the preparation of post-war reconstruction projects and supporting the development of the country's economy.

       One of such influential global organizations was UNESCO, which the Republic of Tajikistan joined on April 6, 1993 with the aim of developing and preserving the rich heritage of the Tajik people and familiarizing the world community with Tajik history and culture.

       31 years have passed since the Republic of Tajikistan joined UNESCO and 17 years have passed since the creation of the National Commission of the Republic of Tajikistan for UNESCO. The Commission strives to achieve the goals of UNESCO and is a link in the constant dialogue between governments and civil society of different countries. It brings together people engaged in various spheres of public life. Such a representative membership testifies to the importance that Tajikistan attaches to UNESCO and its activities for the preservation of peace through science, culture and education.

       A special place in this endeavor is given to the highlighting of eminent personalities, works of science and art or events that have made a significant contribution to the mutual enrichment of cultures, contributing to the development of international understanding and the rapprochement of the peoples of the world.

       Since 1956, UNESCO has been participating in commemorations of historic events and anniversaries of eminent personalities celebrated by Member States of the organization in order to give them world significance, which is a very important milestone for universal culture. One of the positive results of co-operation between the Republic of Tajikistan and UNESCO has been the inclusion of a number of dates in the UNESCO Anniversary List, which are the following: 1150^th anniversary of the founder of Tajik-Persian classical literature Abuabdulla Rudaki (2009); 100^th anniversary of the jubilee of Soviet Tajik folk poet Mirzo Tursunzoda (2009); 100^th anniversary of the Soviet Tajik composer Ziyodulla Shahidi (2014); 600^th anniversary of Tajik-Persian writer and poet, philosopher and musicologist, humanist and public figure Mavlana Abdurahmani Jami (2014); 3000^th anniversary of the ancient city of Hissar (2015); 700^th anniversary of the Tajik-Persian poet, scientist, philosopher and mystic Mir Sayyid Ali Hamadani (2015); 100^th anniversary of the founder of Tajik choreography, director and producer of operas and Tajik dances of the Soviet era Gafar Valamatzade (2016); 1250^th anniversary of the Tajik-Persian thinker and scholar Hakim Tirmizi (2016); 1150^th anniversary of the Tajik-Persian scientist-encyclopaedist, physician, alchemist and philosopher Zakiriyo Razi; 400^th anniversary of Tajik poet and educator Mirobid Sayyido Nasafi (2018); 700^th anniversary of the great Tajik poet Kamoli Khujandi (2020) and others.

       Each of these dates is the pride of the Tajik people, who have made a significant contribution to the world's cultural treasury. Through close cooperation between the Republic of Tajikistan and UNESCO since 1992, UNESCO's “Memory of the World” Program has raised awareness worldwide of the existence and significance of heritage, promoted preservation through the most appropriate methods and facilitated universal access to information and knowledge. According to the program, documentary heritage belongs to all and should not only be fully preserved and protected, but also permanently accessible to all. Because this heritage contains the collective memory of contemporary societies, nations and regions, as well as a memory common to all humanity.

       From our republic, the UNESCO’s “Memory of the World”Program list includes the works of Ubaid Zakani ‘Kulliyat’ and ‘Ghazaliyat’ and ‘Ghazaliyat’ by Hafiz Sherazi (14^th century).

       At present, the Republic of Tajikistan is one of the most active members of UNESCO. Tajikistan, within the framework of UNESCO, carries out wide-ranging activities in all fields of science and education, culture, and also contributes to the protection of the world's cultural and natural heritage. Our country is a member of the Convention for the Protection of the World Cultural and Natural Heritage. Certain achievements have been made in this direction, for example, one of the achievements of Tajikistan is the inclusion of the ancient city of Sarazm in the UNESCO World Heritage List during the 34th session of the World Heritage Committee in 2010. At the 37th session of the World Heritage Committee held on 16-26 June 2013 (in the capital of the Kingdom of Cambodia, Phnom Penh), the National Park of Tajikistan was included in the List of UNESCO World Heritage Sites.

       Since the 90’s, UNESCO has been discussing issues related to bioethics and the human genome program. Scientists became concerned about the possibility of developing some modifications of the human genome with the help of new technology. In this regard, UNESCO together with a group of international scientists decided to launch a programme that includes social aspects and ethical issues of human rights.  

       The creation of the UNESCO World Commission on the Ethics of Scientific Knowledge and Technology has led to the creation of the Commission on the Ethics of Communication, Ethics of Space. In this aspect, the Declaration of Ethical Principles in relation to climate change was adopted in 2017. It was within the framework of this programme that the Bioethics Committee under the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan was established. This committee is one of the most visible results of effective cooperation of our country with UNESCO. Under the auspices of the above-mentioned programs, an international conference on “The Role of Women in Cultural Dialogue in Central Asia” was held in Dushanbe in June 2003. At the conference, it was decided to establish a UNESCO Chair on cultural dialogue in the modern world at the Russian-Tajik Slavic University.

       On October 11th, 2003, the UNESCO Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage was adopted by the Member States of the organization and entered into force after its ratification by individual Member States in 2006. This Convention marked a new stage in the international legal protection of intangible cultural property. It was the first international legal instrument of its kind in the field of the protection of intangible cultural property.

       The Republic of Tajikistan joined the UNESCO Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage in 2010. Over the past 14 years, the Republic of Tajikistan has contributed a number of cultural elements to the list of this convention: November 11^th, 2008 “Shashmaqom” - ancient classical Tajik music is recognized as an intangible cultural heritage of humanity. Now 12^th of May is celebrated annually in Tajikistan as “Shashmaqom day”; in March 2015, Tajikistan, together with 11 countries of the Nowruz basin (Republic of Kazakhstan, Kyrgyz Republic, Republic of Turkmenistan, Republic of Uzbekistan, Islamic Republic of Afghanistan, Islamic Republic of Pakistan, Republic of India, Islamic Republic of Iran, Republic of Azerbaijan, Republic of Turkey and Republic of Iraq) proposed to inscribe Nowruz on the UNESCO Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity; оn 1^st December 2016, at the 11^th session of the Intergovernmental Committee for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage of UNESCO, held in the city of Adis Ababa, the festival “Nowruz” and “Oshi Palav” were inscribed on the UNESCO Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity; оn 1^st December 2018 in the city of Port Louis, at the 13th session of the Intergovernmental Committee for the Safeguarding of the Intangible Heritage of UNESCO, the nomination of Tajikistan “Chakan - the art of embroidery in the Republic of Tajikistan” was included in the UNESCO Representative List of ICH, which is considered one of the important achievements in preserving and promoting the intangible heritage of ancestors, presenting folk crafts and rich culture of the Tajik people in the international arena.

       Along with these achievements of Tajikistan, it should be emphasized that Tajikistan's initiatives for inclusion in the UNESCO Representative List of ICH nominations “Hulbuk”, “Falak” and “Atlas and Adras” are at different stages of consideration and finalization.

       Tajikistan has also submitted as a joint nomination with Iran “Mehrgon - Festival of Autumn Equinox”.

       Based on the activities of the Republic of Tajikistan within UNESCO in 2004, the capital city of Tajikistan, Dushanbe, was awarded the UNESCO “City for Peace” Prize. On 17th September 2008, the famous Tajik sculptor Amri Aminov was awarded the honorary title of UNESCO “Artist for Peace” in recognition of his contribution to spreading the ideas of peace and tolerance through his art.

       On 20-22 August 2013, UNESCO Director-General Irina Bokova visited the Republic of Tajikistan and met with the President of the Republic of Tajikistan, Emomali Rahmon. She presented the President of the Republic of Tajikistan with the UNESCO 60^th Anniversary badge for her honorable contribution to peace, stability and sustainable development. During her visit, Irina Bokova participated in the High-Level International Conference on Water Co-operation and delivered a speech where she emphasized Tajikistan's activities on the world stage within UNESCO.

       Every year Tajikistan and UNESCO cooperate under the Participation programme, which is implemented to expand and strengthen the capacity of Member States by financing various projects. During 1993-2021, the Tajikistan National Commission for UNESCO has implemented projects in the field of education, science and culture within the framework of this programme, for example, one of the most effective UNESCO programmes “UNESCO Associated Schools” celebrated its 65th anniversary in 2018. Institutions belonging to this international network (11 thousand educational institutions in more than 180 countries) aim to educate young people in the traditions of tolerance and intercultural dialogue through educational programmes focused on the active participation of students themselves. There are 9 UNESCO Associated Schools in our country. The institutions participating in this international Project represent different levels of education of UNESCO member countries: pre-school, primary school, secondary school, vocational education institutions, teacher training programmes. The most important factor in this endeavor is that these institutions are guided by the country’s national education system. At the same time, their education is based on four basic areas of activity: 1) dissemination of information about the United Nations and UNESCO; 2) ecology, environmental protection; 3) study of the world cultural and natural heritage; 4) human rights, children’s rights, democracy, non-violence.

       On October 13^th, 2021, with the assistance of the National Commission of Tajikistan for UNESCO, an exhibition of historical art of Tajikistan entitled “Tajikistan - the Land of Golden Rivers” was held at the Museum of Asian Crafts “Guimet” in Paris. It was the first European exhibition of Tajikistan, which lasted for three months during which about 300 ancient monuments of Tajik people were exhibited. Then, on October 14, 2021, the President of the Republic of Tajikistan, Emomali Rahmon, took part in the opening ceremony of the Day of Culture of Tajikistan at UNESCO in Paris. The event coincided with the 75^th anniversary of UNESCO and was attended by the Director-General of UNESCO Audrey Azoulay and a large number of representatives of member countries of the United Nations.

       In December 2021, confirmation of the potent activity of Tajikistan in the structures of UNESCO is the inclusion of the art of chanting of Tajikistan - “Falak” in the list of intangible cultural population of humanity of UNESCO.

       As a result of cooperation between the Republic of Tajikistan and UNESCO was the inclusion in the List of significant and memorable dates celebrated by UNESCO in 2022-2023. 2500^th anniversary of the ancient settlement of Takhti Sangin and the joint nomination of the Republic of Tajikistan, the Republic of Uzbekistan and the Islamic Republic of Iran on the 1050^th anniversary of the birth of the outstanding scholar of the East Aburaikhan Beruni.

       The National Commission of the Republic of Tajikistan for UNESCO during the last three years of its cooperation with UNESCO has inscribed numerous natural and historical sites, works of Tajik scientific and literary geniuses and unique creations on the lists of this World Institute, including: Tajikistan National Park; the ancient city of Sarazm; state reserve of Tajikistan “Tigrovaya Balka”; transnational cultural heritage of the Silk Road: “Zarafshan-Karakum”; monuments of ancient Penjikent; city of Sanjarshokh; Khisorak Fortress, Gardani Khisor; Mug Castle; Kum Fortress; Tali Hamtuda; Toksankorez irrigation system; Tomb of Khoja Muhammad Bashoro; UNESCO's Executive Board inscribed the complete works of Tajik poet and philosopher Jaloliddin Balkhi on the Memory of the World Register.

        In addition to the existing results, on January 12, 2024, the President of Tajikistan, Emomali Rahmon signed a decree to open a “Permanent Delegation of the Republic to UNESCO” to represent the culture, history, and material and spiritual heritage of the Tajik people.

       The current government of the country is trying to achieve the introduction of 13 monument Tajikistan in the list of the world heritage of UNESCO in 2024: Stone Throne, Ajina-Teppa Buddhist Monastery; Khoja Mashhad Mausoleum, Dimna or Khulbuk Palace, the ancient city of Baitudashti IV, Khoja Nahran Mausoleum, Hazrat Shah Mausoleum, the ancient city of Kahkaha, Fon Mountains, Tigrovaya Balka Reserve, Dashtijum Reserve, Zorkul Reserve and Kusavlisai Reserve.

       Headquarters UNESCO was marked 850 years Maulana Jalaluddin Balkhi.

       Thanks to such effective bilateral cooperation Tajikistan recognized as a leading country in the solution of water and climate issues in the world.

       In the historical spectrum, 31 years is a very short period of time, but if we consider the achievements of the Republic of Tajikistan as an equal member of the world community on the example of bilateral relations between Tajikistan and UNESCO, we can proudly state that for such a short historical period Tajikistan has become an active member of UNESCO, author and co-author of a number of global cooperation projects in the field of science, education and culture. Through its activities within UNESCO, Tajikistan has made a significant contribution to the protection and promotion of the cultural and natural heritage of the Tajik people, and thus the world as a whole. 

Муфассал ...

ЭЪЛОН

ЭЪЛОН

Институти илмҳои гуманитарии ба номи Б.Искандарови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон барои қабул намудани довталабон ба зинаи магистратура ва докторантура (PhD) аз рӯи ихтисосҳои зерин озмун эълон менамояд:

Магистратура аз рӯи ихтисосҳои:

1. Ихтисос:  1М-21.05.01  - Филология тоҷик (забонҳои помирӣ)

2. Ихтисос: 1М-21.05.01-02 - Фолклор ва адабиёт

3. Ихтисос: 1М-25.0107-15 - Иктисодиёт ва идора дар корхонаҳои комплекси агросаноатӣ

4. Ихтисос: 1М-210301-01 Таърихи ватанӣ

5. Ихтисос: 1М-890101 - Сайёҳӣ ва меҳмондорӣ

Докторантура (PhD) аз рӯи ихтисосҳои:

1.6D02030 -Таърих, бостошиносӣ

2. 6D050701- Иқтисодиёт ва идоракунии хоҷагии халқ

3. 6D021400 (10.010.02) - Адабиёти кишварҳои хориҷӣ

4. 6D020500 - Филология

Барои маълумоти иловагӣ метавонед ба телефони 934541166 муроҷиат кунед.

Муфассал ...