ИФТИХОРИ ХАЛҚИ ТОҶИК

Офаридаев Назрӣ, доктори илмҳои

филологияи тоҷик, сарходими илмии

шуъбаи забонњои помирии Институти

илмҳои гуманитарии ба номи академик Б. Искандарови АМИТ          

ИФТИХОРИ ХАЛҚИ  ТОҶИК

      Имрӯзҳо дар шабакаҳои иҷтимоӣ баҳс дар атрофи мансубияти қавмии Абуалӣ ибни Сино идома дорад. Дар ҳақиқат ин нобиғаи бузурги сатҳи ҷаҳонӣ баъди чандин қарнҳо низ маҳбубияту маъруфияти зиёди худро дар байни халқҳои гуногун нигоҳ доштааст, ҳар миллату ҳар қавм мехоҳад бо номи ӯ ифтихор дошта бошад. Бале, ин бозгӯи бузургии Абуалӣ ибни Синост. Абуалӣ ибни Сино яке аз асосгузорони илми тибби илмӣ мебошад. Назарияҳои илмии тиббии ӯ таи садсолаҳо дар Аврупо ба сифати дастури табибон қарор гирифта буданд ва ба рушди ояндаи илми тиб мусоидат намудаанд.

         Аз ин рӯ, ҳар як халқу миллат мехоҳанд ӯро аз они худ ҳисоб кунанд ва бо номи эшон ифтихор намоянд.

         Яке аз бузургтарин ва нахустин муаррифгари Абуалӣ ибни Сино  устод Айнӣ  будаанд, ки дар асарашон оид ба ҳаёту осори Сино навишта буданд:

           “Аз рӯи қайди манбаъҳои Шарқ осори илмии Абуалӣ ибни Сино 77 номгӯй буда, баъзе китобҳои панҷҷилдӣ, даҳҷилдӣ, 18- ҷилдӣ ва 20- ҷилдӣ ҳам дар ҳамин ҷадвал бо як ном навишта шудааст. Ҳамаи асарҳои илмии ин донишманди ҷаҳонӣ аз қабили мантиқ, табииёт, геометрия, астрономия, тиб, дар мавзуъҳои фанҳои ҳақиқӣ буда, “Алқонун” ном асари ба илми тиб оидаш сабаби шуҳрати ҷаҳониаш гардидааст. Маълум аст, ки “Алқонун” дар асрҳои миёна ба баъзе забонҳои Европа ва аз ин ҷумла чандин бор ба забони лотинӣ тарҷума шуда, то аввалҳои асри XVIII дар мактабҳои тиббии Европа китоби дарсӣ ва дар муолиҷахонаҳо дастуруламали тиббӣ шуда омадааст ва ба ин восита муаллифи худ Абуалӣ ибни Синоро бо унвони Авицена машҳури ҷаҳон кардааст.........”

    “Алқонун” қисмҳои назарӣ ва амалии тибро дарбар гирифта, ба панҷ китоб тақсим меёбад: китоби якум дар бораи масъалаҳои умумии илми тиб; китоби дуюм дар бораи давоҳое, ки ба танҳоӣ ва аз ғайри таркиб ба кор бурда мешавад; китоби сеюм дар бораи бемориҳое, ки аз сар то қадами инсон ба аъзои баданаш, хоҳ дарунӣ бошанд ва хоҳ берунӣ, пайдо мешаванд; китоби чорум дар бораи бемориҳое, ки ба ягон узви ҷудогонаи бадани инсон махсус нестанд; китоби панҷум дар бораи давоҳои мураккаб ва тарзи таркиби онҳо. Ҳаҷми умумии “Алқонун” дар саҳифаҳои калони 29 сатрӣ 1776 саҳифа буда, тахминан 140 ҷузъи чопӣ меояд” [1].

         Дар кишварҳои пасошуравии Осиёи Марказӣ эҳёи ифтихороти миллӣ ва ба тариқи шоиста муаррифӣ намудани таърихи пурифтихори халқҳои ин кишварҳо дар шароити соҳибистиқлолӣ як амри табиист. Зеро ҳар як мамлакати соҳибистиқлоли минтақа мехоҳад дар арсаи байналмилалӣ савобиқи  фарҳангии худро муаррифӣ созад, ва табиист, ки дар ин маврид аз роҳу воситаҳои гуногун истифода мекунанд. Аз тариқи шабакаи телевизионии CNN Абуали ибни Синоро мутафаккир ва олими халқи ҳамсояи ўзбек муаррифӣ намудан низ аз ҷумлаи ҳамин гуна талошҳост. Дар баробари ин солҳои охир аз ҷониби донишмандони кишвари ҳамсоя талошҳои ғайриилмии айният додани мафҳуми ҷуғрофии Турон ба Туркистон, ба қавмияти турк мансуб донистани  амирони давлати Сомониён ва ғайра низ ба мушоҳида мерасад, ки аз як тараф таҳрифи муғризонаи далелҳои таърихӣ бошад, аз тарафи дигар, шояд, талошҳои халқи ҳамсоя ба қасди муаррифии шоистаи худ дар сатҳи ҷомеаи байналмилалӣ  бошад.

      Муаррифӣ намудани ин ҳувияти миллии ин ё он шахсияти таърихӣ, ки чандин асрҳо пеш зиндагию эҷод кардааст, баъзе мушкилиҳоро ба вуҷуд меорад.

      1.Сохтори сиёсию маъмурии кишвару давлатҳои имрӯза аз гузашта тафовут дорад. Макони таваллуди шоиру мутафаккири  бузург ва мансуби кадом  кишвар будани ў баъзан ба эътибор гирифта мешавад. Чун зодгоҳи Шайхурраис имрӯз дар қаламрави кишвари ҳамсояи Ӯзбекистон мебошад, ӯро ба мамлакат ва миллати худ мансуб медонанд. Онҳое, ки аз таъриху фарҳанги ин сарзамин огоҳанд, хуб медонанд, ки кишваре он вақт бо номи  Ӯзбекистон дар харитаи минтақаи Осиёи Марказӣ вуҷуд надошт. Дар робита ба ин чунин баҳс низ дар мавриди Низомии Ганҷавӣ  ба миён меояд. Зодгоҳи шоир имрӯз дар қаламрави кишвари Озарбойҷон мебошад ва ҳамчун шоири озарбойҷонӣ муаррифӣ мешавад. Бояд ёдовар шуд, ки дар замони Шуравӣ дар ин маврид бо фармоиши Маскав ба мақсади  нигоҳ доштани эътидол ва “таҳкими дӯстии халқҳо” дар муаррифӣ намудани ҳувияти миллии мутафаккирону олимону шоирони гузашта ба таҳрифҳо камтар роҳ дода мешуд. Вале дар он замон  низ ашхоси ғаразхоҳе буданд, ки  ба таҳрифи воқеият роҳ дода буданд. Соли 1980 ҷашни бузургдошти Абуалӣ ибни Сино таҷлил  гардид. Пайкараи Буалӣ дар пойтахти Тоҷикистон – шаҳри Душанбе қомат афрохт. Вале дар раванди омодагӣ ба ин ҷашн монеаҳои зиёди сунъӣ аз тарафи доираҳои муайяни кишвари ҳамсоя ва марказ ба вуҷуд оварда шуда буданд. Бо саъю талоши хастанопазири фарзанди фарзонаи миллат, Призеденти Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон Муҳаммад Осимӣ бисёре аз мушкилот рафъ шуда, ҷойгоҳи Сино чун фарзанди халқи тоҷик дар таърихи тамаддуни Осиёи Миёна аз нав барқарор гардид.

2. Меъёри муҳимми муаррифии ҳувияти миллии нобиғаҳои гузашта забони осори онҳо мебошад. Агар аз ин нуќтаи назар масъаларо мавриди баррасӣ қарор диҳем, осори Шайхурраис ба ду забон: забони модарии худи ӯ – забони тоҷикӣ ва забони арабӣ таълиф шудаанд. Забони арабӣ дар асри шоир – забони илм ва забони байналмилалӣ дар олами ислом ба ҳисоб мерафт. Бисёре аз мутафаккирони Шарқ новобаста ба мансубияти миллиашон осори илмии худро ба забони арабӣ таълиф кардаанд.

      Дар ин бора устод Садриддин Айнӣ навишта буданд:

       “Абуалӣ ибни Сино бештарин асарҳояшро ба забони арабӣ, ки дар он вақтҳо забони илмӣ ба шумор мерафт, таълиф кардааст. Бо вуҷуди ин забони модарии худ – тоҷикиро аз назар дур напартофтааст. “Донишнома”, мақола дар бораи набз ва баъзе чизҳои дигарашро ва ҳам як қисми рубоӣ ва шеърҳояшро ба забони тоҷикӣ навиштааст ва инчунин китоберо аз забони ҳиндӣ ба забони тоҷикӣ тарҷума кардааст”…..

 “Донишнома” ба забони тоҷикии сода буда, панҷ илмро дарбар мегирад: 1. Мантиқ; 2. Табииёт; 3. Илми ҳайат; 4. Мусиқӣ; ва 5. Илми берун аз табиат.

Муаллиф дар аввали ин китоб мегӯяд (айнан): “... Китобе тасниф кунам ба порсии дарӣ (яъне тоҷикӣ) ки андар вай аз аслҳо ва нуктаҳои панҷ илм аз илмҳои Ҳикмати пешинагон гирд оварам ба ғояти ихтисор...”[1]

      Як ҷумларо аз осори Буалӣ Сино пайдо накардаанд, ки ба забони туркӣ – ўзбекӣ навишта шудааст. Ҳарчанд зодгоҳи  Буалӣ дар қаламрави имрӯзаи кишвари Ўзбекистон бошад, ҳам як қисме аз осори эшон ба забони модариаш – тоҷикӣ таълиф гардидааст.

3. Тамоюли сеюми масъала ба ҳеҷ халқу миллате мансуб надонистани Буалӣ Сино мебошад. Қисме аз мусташриқони хориҷӣ Синоро мутафаккир, файласуф ва табиби бузурги Осиёи Миёна муаррифӣ мекунанд. Ба ҳувияти этникиаш ишорае накардаанд. Иддаи дигари муҳаққиқони хориҷӣ ӯро донишманд, табиб ва файласуфи мусулмонӣ муаррифӣ мекунанд. Пажуҳишгарони хориҷӣ усули таҳқиқи масъаларо аз зовияи мансубияти ҷуғрофӣ ва мансубияти динӣ анҷом медиҳанд.
4. Аз нав доғ гардидани масъалаи аз худ намудани фарзанди халқи тоҷик аз ҷониби донишмандону зиёиён ва рўзноманигорони кишвари ҳамсоя ба раванду ҷунбишҳои ҳамгироии давлатҳои туркзабон иртибот мегирад, ки ғояҳои пантуркизмро дар шароити нави ҷаҳонии қарни XXI аз нав эҳё кардан мехоҳанд. Аз ин ҷиҳат барои нишон додани шаҳомати туркӣ ба кори аз они худ намудани намояндагони миллатҳои дигар, ки шуҳрати ҷаҳонӣ доранд, даст мезананд.
5. Мавриди зикр аст, ки доираҳои муайяне дар кишвари Ўзбекистон бо ин роҳ мехоҳанд мамлакати моро таҳти фишор қарор диҳанд. Муносибати ҳасанае, ки бо ҳусни нияти Сарварони ҳар ду давлат барқарор гардидааст, онро халалдор созанд. Дар ин маврид моро зарур аст, ки манофеи миллӣ ва сарвату мероси миллии худро ҳифз карда  тавонем. Абуалӣ ибни Сино бояд ба як намоди арзишу сарвати миллии мо табдил ёбад ва муаррифгари нақши халқи тоҷик на танҳо дар тамаддуни Осиёи Марказӣ, балки дар тамаддуни ҷаҳонӣ бошад. Ба қавли устод Садриддин Айнӣ Абуалӣ ибни Сино “ифтихори халқи тоҷик, падари медитсинаи рӯи дунё” мебошад.

Пайнавишт:

1. Садриддин Айнӣ, Абуалӣ ибни Сино // Шарқи Сурх, 1951, №11.

НАШРИ КИТОБИ НАВ – «ГӮЙИШИ ҒОРОН (ЛЕКСИКА ВА МОРФОЛОГИЯ)»

ШУКӮҲИ ИСТИҚЛОЛ ДАР БАДАХШОН

Бо қарори Шӯрои олимони Институти илмҳои гуманитарии ба номи Б. Искандарови АМИТ (протоколи № 9, аз 15 ноябри соли 2024) ба чоп тавсия гардид.

УДК-94(575.3)
ББК 63,3 (2.точик) +74,265.1+72.3+74 тоҷик 7-4
A-50

     Алимшоев Мамадризо Мамадасанович. Шукӯҳи истиқлол дар Бадахшон. Душанбе: "Сифат-Офсет" 2024. – 262 саҳ.

     Зери назари узви вобастаи АМИТ, доктори илмҳои таърих, профессор Ҳайдаршо Пирумшоев ва доктори илмҳои филологӣ, профессор Қаландариён Ҳоким Сафар.

     Муҳаррирони масъул: н.и.ф. дотсент Дорғабек Фозилов, н.и.ф. дотсент Азатшо Насрадиншоев.

   Маҷмуаи мақолаҳо дар асоси мақолаҳои илмӣ, илмӣ-оммавӣ ва публисистӣ, ки қисмашон пештар нашр шудаанд, ва қисмашон барои аввалин бор ба нашр мерасанд, пешниҳод гардидааст. Мақолаҳо ба таҳлили воқеъбинонаи раванди давлатдории навини тоҷикон, шоҳкориҳои даврони истиқлол ва дастовардҳои иқтисодиву иҷтимоӣ ва фарҳангии Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон дар се даҳсола бахшида шудаанд.

    Шукӯҳи истиқлол дар Бадахшон — ин китоб як таърихи хос ва арзишманд аст, ки ба ҷомеаи тоҷик пешниҳод мешавад, то мо дуруст ва бе хато ба даврони истиқлол ва рушду нумӯи минтақаамон назар андозем. Муаллиф, ки бо донишу таҷрибаи фарогири хеш ин таҳлилҳоро гузаронида, муҳимтарин паҳлӯҳои таърихии минтақаи Бадахшонро бо муҳаббат ва эҳтиром ба гузаштагони хеш нишон додааст, таъкид мекунад, ки ин минтақа бо вуҷуди душвориҳо ва чолишҳо дар роҳи рушд, ҳамеша бо як ҷонибдории амиқ ва ҳимояти устувор аз истиқлолият ва арзишҳои миллии тоҷикон қарор гирифтааст.

    Ин китоб барои мутахассисони соҳаи таърих, муҳаққиқони фарҳанг, омӯзгорон ва ҳамаи шогирдону хонандагони соҳаҳои гуманитарӣ муҳим ва мавриди омӯзиш мебошад. Ҳамзамон, хонандагони ғайрикасбӣ, ки ба таърихи кишвар ва шоҳкориҳои халқи тоҷик таваҷҷӯҳ доранд, метавонанд барои фаҳмидани равандҳои таърихии Бадахшон ва дигар минтақаҳо бо осори таърихии ва фарҳангии ин минтақа шеносо шаванд.

    Маҷмуа барои мутахассисони соҳаи таърихи ВМКБ, донишҷӯён ва тамоми шахсоне, ки ба таърихи халқи тоҷик шавқ доранд, нигаронида шудааст.

ISBN 978-99985-77-35-0

© Алимшоев М.М.