НАШРИ КИТОБИ НАВ – «ГӮЙИШИ ҒОРОН (ЛЕКСИКА ВА МОРФОЛОГИЯ)»

ШУКӮҲИ ИСТИҚЛОЛ ДАР БАДАХШОН

Бо қарори Шӯрои олимони Институти илмҳои гуманитарии ба номи Б. Искандарови АМИТ (протоколи № 9, аз 15 ноябри соли 2024) ба чоп тавсия гардид.

УДК-94(575.3)
ББК 63,3 (2.точик) +74,265.1+72.3+74 тоҷик 7-4
A-50

     Алимшоев Мамадризо Мамадасанович. Шукӯҳи истиқлол дар Бадахшон. Душанбе: "Сифат-Офсет" 2024. – 262 саҳ.

     Зери назари узви вобастаи АМИТ, доктори илмҳои таърих, профессор Ҳайдаршо Пирумшоев ва доктори илмҳои филологӣ, профессор Қаландариён Ҳоким Сафар.

     Муҳаррирони масъул: н.и.ф. дотсент Дорғабек Фозилов, н.и.ф. дотсент Азатшо Насрадиншоев.

   Маҷмуаи мақолаҳо дар асоси мақолаҳои илмӣ, илмӣ-оммавӣ ва публисистӣ, ки қисмашон пештар нашр шудаанд, ва қисмашон барои аввалин бор ба нашр мерасанд, пешниҳод гардидааст. Мақолаҳо ба таҳлили воқеъбинонаи раванди давлатдории навини тоҷикон, шоҳкориҳои даврони истиқлол ва дастовардҳои иқтисодиву иҷтимоӣ ва фарҳангии Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон дар се даҳсола бахшида шудаанд.

    Шукӯҳи истиқлол дар Бадахшон — ин китоб як таърихи хос ва арзишманд аст, ки ба ҷомеаи тоҷик пешниҳод мешавад, то мо дуруст ва бе хато ба даврони истиқлол ва рушду нумӯи минтақаамон назар андозем. Муаллиф, ки бо донишу таҷрибаи фарогири хеш ин таҳлилҳоро гузаронида, муҳимтарин паҳлӯҳои таърихии минтақаи Бадахшонро бо муҳаббат ва эҳтиром ба гузаштагони хеш нишон додааст, таъкид мекунад, ки ин минтақа бо вуҷуди душвориҳо ва чолишҳо дар роҳи рушд, ҳамеша бо як ҷонибдории амиқ ва ҳимояти устувор аз истиқлолият ва арзишҳои миллии тоҷикон қарор гирифтааст.

    Ин китоб барои мутахассисони соҳаи таърих, муҳаққиқони фарҳанг, омӯзгорон ва ҳамаи шогирдону хонандагони соҳаҳои гуманитарӣ муҳим ва мавриди омӯзиш мебошад. Ҳамзамон, хонандагони ғайрикасбӣ, ки ба таърихи кишвар ва шоҳкориҳои халқи тоҷик таваҷҷӯҳ доранд, метавонанд барои фаҳмидани равандҳои таърихии Бадахшон ва дигар минтақаҳо бо осори таърихии ва фарҳангии ин минтақа шеносо шаванд.

    Маҷмуа барои мутахассисони соҳаи таърихи ВМКБ, донишҷӯён ва тамоми шахсоне, ки ба таърихи халқи тоҷик шавқ доранд, нигаронида шудааст.

ISBN 978-99985-77-35-0

© Алимшоев М.М.

ҶАШНҲОИ МУШОБЕҲ БА САДА

Шоинбеков Аловиддин - мудири шуъбаи таърих,

бостоншиносӣ ва мардумшиносии ИИГ ба номи

академик Б. Искандарови АМИТ, номзади илми таърих

ҶАШНҲОИ МУШОБЕҲ БА САДА

    Қаблан тамоми мардуми шарифи Тоҷикистонро бо фарорасии муждаи баҳор- ҷашни Сада табрику таҳният гуфта барояшон тани сиҳат, рӯзгори хушу обод, сулҳу амонӣ таманно дорам. Баъдан баъзе маълумотҳои мардумнигорӣ (этнографӣ) оиди ҷашнҳои мушобеҳ (аналог) -и Сада барои хонандагони гиромӣ баррасӣ менамоям.

    Дар солҳои истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ибтикори Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти  Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷашнҳои миллӣ аз нав эҳёву барқарор шуданд.  Аз ҷумла, соли 2017 Пешвои Миллат ҷашни Садаро ба тақвими ҷашнҳои миллии мо шомил гардонд ва иброз доштаанд, ки: “зарур аст, ки дастовардҳои маънавию моддии мардуми шарифи мо ба феҳристи умумичаҳонии ЮНЕСКО ворид гарданд ва нақши тамаддунсози миллати тоҷикро минбаъд низ боло баранд.”

     Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва як зумра шахсони воқеӣ ин дастури Ҷаноби Олиро сармашқи кори худ карда дар ҳамкорӣ ва ҳамраъйӣ бо Ҷумҳурии Исломии Ирон барои ворид кардани ин ҷашни таърихӣ-табиӣ ба феҳристи умумичаҳонии ЮНЕСКО корҳои амалии назаррас анҷом доданд. Хушбахтона, 6-уми декабри соли 2023 дар Касан Республикаи Ботсвана дар сессияи 18-уми Кумитаи байнидавлатҳо оид ба мероси фарҳанги ғайримоддии (номалмуси) Юнеско баргузор гардид, ки дар он номинатсияи муштараки Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Исломии Ирон “ҷашни Сада” вориди рӯйихати мероси фарҳанги ғайримоддии инсоният гашт, яъне ин ҷашн мақоми байналмилалӣ гирифт.

     Дар замони Шӯравӣ мардумшиносон ва фолклоршиносон ҷашнҳои мушобеҳи ҷашни Садаро дар алоҳидагӣ омӯхтаанд ва дар маҷмуъ онҳоро  ҷашнҳои мушобеҳи Сада намешумурданд.

    Фақат яке аз олимони Шӯравӣ-  муҳаққиқи ҷашнҳои тақвимӣ  А. Э. Негмати дар асари худ «Земледельческие календарные праздники древних таджиков  и их предков» дар боби «Аналоги праздника Сада по данным этнографии» навиштааст, ки ҷашни Сада бо ҷашнҳои мардумии  сокинони Бадахшон «раҷ-δед» ва «ғамунд», ки ҳар ду маънои «қулбакашӣ»-ро доранд айният доранд  [Негмати, 1989 с. 36].  Вале мусаллам аст, ки ин ҷашнҳо  оғози маросими ҷуфтбарорӣ ҳастанд ва бевосита дар фасли баҳор қайд карда мешаванду бо Сада ягон иртиботе надоранд.

Пас кадом ҷашнҳо бо Сада мушобеҳ ҳастанд?

     Дар Тоҷикистони соҳибистиқлол бархе аз фолклоршиносону мардумшиносон баъзе ҷашнҳою маросимҳоро мушобеҳи ҷашни Сада маҳсуб медонанд. Масалан, доир ба иртиботи Сада бо парастиши офтоб ва ҷашни “Офтоб дар мард”- яъне Хирпичор, фолклоршиносон Н. ва О. Шакармамадовҳо чунин қайд кардаанд. “Дар гузаштаи начандон дур дар баъзе мавзеъҳои Кӯҳистони Бадахшон Шогунбаҳор ва ё наврӯзи оламро дар се давр ҷашн мегирифтанд. Аз рӯи нақли куҳансолон маросими аввал, ки ибтидои ҷашни шогунӣ ҳисоб меёфт, хирпичор (хорпачор “офтоб дар мард”)  ном дошта, он дар рӯзҳои охири моҳи январ баргузор мегардид.... Аҷаб нест, ки маросими хирпичор ба яке аз маросимҳои мубораки аҷдодонамон ҷашни Сада равобити қавӣ дошта бошад” [Н. Шакармамадов., О. Шакармамадов,  2003. с. 36].   Ва ин аввалин ишорае буд аз тарафи устод Н. Шакармамадов оид ба мушобеи ҷашни Сада бо Хирпичор.

     Баъдтар мо ба тадқиқотҳои Н. Шакармамадов ва Икромиддин Муҳиддинов такя карда чунин ҳисоб кардем, ки Граваша дар Язгулом, Хирпичор дар Шуғнон, “Хẙрпачор” дар Бартанги поён, “Хẙрγаwд” ё “Боҷайём”  дар Бартанги боло  “Хẙрпапуδ” дар Рӯшон мушобеҳи ҷашни Сада ҳастанд. Фолклоршинос Д. Раҳимӣ дар таҳқиқи ҷашни Сада хизмати калон кардаст ва  бахшида ба ин ҷашн соли 2020 як китобро чоп кардааст, ки дар он ҷо як бобро чунин унвон гузоштааст: «Хирпичор идомаи ҷашни Сада дар Бадахшон». Ба фикрам, чунин номгузорӣ мантиқан нодуруст аст, зеро ки Хирпичор идомаи ҷашни Сада нест, балки ин ҷашн айнан дар ҳамон вақту соат мегузарад ва ин ҷашн аналоги ҷашни  Сада аст.  

     Ҳамаи ҷашнҳое, ки дар боло зикр намудем, аз рӯи вақту замон  айнан бо  Сада  баробар меоянд. Яъне ҳамаи ин идҳо баъди ба итмом расидани чиллаи калон (аз нимаи дуюми рӯзи 31-уми январ то нимаи аввали рӯзи 1-уми феврал) таҷлил мегарданд. Агар ба шарте даромади чиллаи зимистонро аз шаби Ялдо 22-юми декабр оғоз намоянд. Фақат  Боҷайёми мардуми Бартанги боло сана ва рӯзи муайян надошта, аз 1-ум то 10-уми моҳи феврал, дар ин миён ба кадом санае, ки рӯзи чоршанбе рост меояд, ҳамон рӯз онро ҷашн мегиранд  [ А. Маскаев, 2018. с.5]. 

    Як чиз боиси зикр аст, ки то кунун ҳисоби ҳисобдонону муллоҳо ва ҳалифаҳо оиди оғозу анҷоми “чиллаи калон” бо ҳам мувофиқ нестанд. Як қисми онҳо даромади чилларо аз 18-ум-19-уми декабр мегиранд, бинобар ин чиллаи онҳо рӯзҳои 28-29-уми январ мебарояд. Тибқи тақвими муосири мо рӯзи даромади чилларо 20-уми декабр ва рӯзи баромади онро 30-юми январ муайян кардаанд ва бо пешниҳоди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон парлумони кишвар ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи рӯзҳои ид” тағйиру илова ворид карда шуд, ки мутобиқи он, ҳамасола 30-юми январ дар ҷумҳурӣ ҷашни Сада расман таҷлил мегардад.

    Аз як тараф агар ҷашнҳои Граваша, Хирпичор, Хẙрγаwд, Хẙрпапуδ аз рӯи вақту замон  мушобеҳи ҷашни Сада  бошанд, аз тарафи дигар аз лиҳози тарзи иҷро онҳо ба Сада монанд нестанд. Дар Сада мақоми калидӣ “оташафрӯзӣ” аст, ки дар ин ҷашнҳо “оташафрӯзӣ” дида намешавад, вале ҳамаи он расму оинҳоеро, ки анҷом медиҳанд, марбут ба муждаи баҳор ҳастанд ва мо метавонем, онҳоро мушобеҳи ҷашни Сада шуморем.

     Дар кӯҳистони Бадахшон ҳамон рӯзе, ки чиллаи калон мебарояд, ин ҷашнҳо гузаронида мешаванд ва баъд аз он мардум ҳисоби худро аз нохуни пои “мард” ё “марди шикорӣ” оғоз мекунанд. Бояд қайд кард, ки чунин ҳисоб дар дигар минтақаҳои кӯҳии Тоҷикистон низ вуҷуд доштааст, вале онҳо аз байн рафтаанд.

     Дар баробари ин ҷашнҳои сокинони Бадахшон дар водии Рашт (Вахиё),  он тасаввуроте, ки ин мардум нисбати моҳи  Ҳут доранд ва баъзе  расму оинҳоро марбут ба он анҷом медиҳанд, моҳи Ҳутро (моҳи охирони солшумории шамсӣ) бо Сада мушобеҳ медонанд. Масалан, мардумшиносон З. Юсуфбекова ва М. Шовалиева навиштаанд, ки ҷашни Сада дар байни тоҷикони Вахио бо номи Ҳут боқӣ монда, ба 28-уми феврали  солшумории нав рост меояд.  Агар ба ин нукта диқкат диҳем, ин ҷашн бо вақту замони худ бо ҷашни Сада ва Хирпичор рост намеояд. Ин ҷашн ҳатто бо ба итмом расидани чиллаи хурд (20-21-уми феврал) яъне ҷашни Хирчизӯн низ рост намеояд. Гарчанде  ки иди Ҳут низ ҷашни зироаткорон буда, мардумро аз наздик омадани баҳор ва омода кардани олотҳои меҳнатӣ барои киштукор огоҳ мекунад.

      Фолклоршиноси маъруф  Рӯзӣ Аҳмад  дар  мақолаи  худ  “Ҳут агар ҳутӣ кунад” чунин нигоштааст: “Моҳи Ҳут мутобиқи моҳи шамсӣ охирин моҳи сол аст, ки як қатор сокинони Тоҷикистон ҳавзаҳои Ёқсу, Сурхоб ва Қаротегин поён ёфтани онро ид мегирифтанд. Мардум нисбати дар ин моҳ зуд-зуд тағйир ёфтани обу ҳаво моҳи Ҳутро ба давраҳо тақсим кардаанд, ки аз он 17 шабонарӯз Ҳут,7 шабонарӯз Аҷуз, 3 шабонарӯз Наҳс ва се шабонарӯз Акс аст, ки баъди он соли куҳан поён ёфта соли нав-Наврӯз меояд [Р. Аҳмад  1987  с.4]. Яъне ин моҳ мувофиқи тақвими муосир ба нимаи дуюми моҳи февралу нимаи аввали моҳи март рост омада як моҳ пеш аз Наврӯз аст. Азбаски тибқи мушоҳидаи мардум ин моҳ хеле хунук меояд, дар миёни мардум мақоли “Ҳут агар ҳуттӣ кунад кампирро дар қуттӣ кунад” маъмул гаштааст.

      Р. Аҳмад  боз қайд кардааст, ки моҳи Ҳутро балорасон ва  Аҷузро махлуқи ваҳмангез мешуморанд ва дар гузашта дар ҳафт рӯзи Аҷуз фарзандони худро ба берун баромадан намемонданд, ҷомашӯи намекарданд, нохун намегирифтанд, сар намешустанд.  Рӯзҳои Аҷузро наҳсу касофат мешумориданд. Аз ин рӯ дар рӯзҳои охири сол тӯй намекарданд, ба сафар намебаромаданд. Хуллас, мардум Наврӯзро ба муқобили Ҳут гузошта ақидаи мардум он аст, ки Аҷуз ифодагари қувваи торикию ҷаҳолат-Аҳриманӣ буда, Наврӯз симои Ҳурмузд-мабдаи равшанӣ ва хушнудӣ аст [Р. Аҳмад  1987  с.4]. Яъне Р. Аҳмад решаи пайдо шудани ин тасаввуротро бо таълимоти Зардушт пайванд медонад, ки ин тасаввурот аз оини зардуштӣ сарчашма мегирад.   

      Фолклоршинос Д. Раҳимӣ бошад решаи пайдоиши ин тасаввуротро боз ҳам қадимтар нишон дода, ба фикрам дуруст қайд кардааст, ки тасаввурот дар бораи Аҷуз ва Ҳут ҳамчун намоди зимистон ба ақидаи хеле қадимаи инсоният, ки дар илм анимизм меноманд, рафта мерасад. Мардумони қадим дар паси ҳар як ҳодисаи табиат қувваеро тасаввур карда, ба воситаи иҷрои маросимҳо, қурбоникуниҳо бо онҳо як навъ муносибат мекарданд ва лутфу марҳамати онҳоро нигарон мешуданд. Ҳутро бино ба ақидае, мардум аз тарс хушомадгуёна ҷашн мегирифтанд, то ин ки қаҳри онро наёварда, балки аз лутфаш баҳравар гардида, то ба Наврӯз худро расонанд .... ҷашни Ҳут як ойини гузариш аз зимистон ба баҳор буд [Д. Раҳимӣ,  1987  с.59]. Вале бо интишорёбии Ислом ин тасаввуроти қадимтарин қолаби исломӣ гирифтааст. Чуноне ки этнографи маъруфи рус Н. А. Кисляков соли 1935 аз деҳаҳои поёноби дарёи Хингоб оид ба ҷашни Ҳут маълумотҳо ҷамъ намудааст ва қайд кардааст, ки  тахминан 400 сол пеш яке аз саравлодони сокинони ин деҳаҳо Мулло Наими донишманд ба наслҳояш васият кардааст, ки дар се рӯзи аввали моҳи Ҳут маросим барпо кунанд [Д. Раҳимӣ,  1987  с.55].... Тибқи маълумотҳои И. Муҳиддинов дар баъзе деҳаҳои Оби Гарм (Ғарм) ин оинро ҳути имомӣ меномиданд, зеро мардуми ин деҳаҳо худро ба шаҷараи имомҳо пайваст мекарданд [ И. Муҳиддинов,  1975  с.187]....

      Хуллас моҳи Ҳут аз рӯи вақту замон бо Сада баробар намеояд, зеро ки моҳҳои қамарӣ ҳар сол  10-12 -рӯзӣ тағйир меёбанд ва ҳатто баъди чандин сол дар фаслҳои сол низ тағйирот дида мешавад  ва аз лиҳози анҷоми расму оинҳо баъзе нишонаҳои расму оинҳои қабл аз исломӣ аз қабили қурбониҳо, ширпазӣ, оташафрӯзӣ, сурудхонӣ, рақс, масхарабозӣ ва ғайра бо ислом (яъне дар назди масҷид гузаронидани ҷашн) омезиш ёфтаанд [ниг: Д. Раҳимӣ,  1987  с.56-57].  

       Садашиносони муосири тоҷик боз дар он ақидаанд, ки дар Тоҷикистон мушобеҳи ҷашни Сада чоршанбеи сурӣ ё  чоршанбеи  охирон  мебошад.

       Ин ҷашнро дар дар моҳи Сафар, ки моҳи дуюми тақвимии шамсӣ аст, дар чоршанбеи охирон анҷом медиҳанд. Оид ба ин ид муҳаққиқони Шӯравӣ ва муосир маълумоти зиёд додаанд, аз ҷумла М. С. Андреев  ва      Н.П. Лобачева. Ин  ҷашн аз даврони қадим то ба имрӯз дар миёни  мардуми Ирону Хуросон, Осиёи Миёнаю Қафқоз маъруф аст. Дар ин ҷашн дар баъзе минтақаҳои Осиёи Миёна оташафрӯзӣ карда, аз болои оташ меҷаҳиданд ва чунин мегуфтанд: “Зардии рӯямро бигир, сурхии рӯятро бидеҳ”.  Дар Бадахшон дар аввали моҳи Сафар (моҳи дуюми шамсӣ),  дар гардану банди даст худ риштаи сурх  мебастанд, бо тамом шудани моҳи Сафар, бо фарорасии шом дар назди ҳавлиҳои хонааш “аловпарак” ташкил мекарданд ва риштаҳои сурхеро, ки дар гардану банди даст доштанд, канда ба  оташ партофта аз болои он меҷаҳиданд ва чунин мегуфтанд “балоҳо рафъ”, чунки  моҳи Сафарро дар Бадахшон баломест мегуфтанд [ниг: Шоинбеков  рӯзҳои “Шадда” ва “Wуҷуз” дар Бадахшон, 2010].

        Хуллас, ҷашнҳои мушобеҳи Сада ва Сада қадимтарин ҷашнҳои ориёиҳоянд, ки бо парастиши офтоб, оташ, робитаи қавӣ дошта, ғалабаи гармӣ бар хунукӣ, ғалабаи кувваҳои некӣ бар бадиро ифода мекунанд.