Мо бояд ватандӯст бошем! (дар ҳошияи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон)

Дар Паёми имсола Ҷаноби олӣ, Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон  махсусан чунин нуктаро таъкид намудаанд: «Таъкид менамоям, ки танҳо саъю талоши содиқонаву софдилона, ҳисси баланди масъулият дар назди халқу Ватан ва иқдому ташаббусҳои созанда моро ба ҳадафҳои олиамон наздик мерасонанд. Бовар дорам, ки мардуми шарифу сарбаланд, ватандӯсту ватанпарвар ва қавииродаву заҳматдӯсти мо аз уҳдаи иҷрои ҳама гуна амалҳои нек ва бартараф намудани тамоми мушкилот мебароянд, Тоҷикистони азизамонро боз ҳам ободу зебо ва пешрафта мегардонанд ва барои зиндагии аз имрӯза беҳтар шароит фароҳам меоваранд».

«….Яъне ҳар яки мо бояд минбаъд низ мафҳумҳои «ватандӯстӣ» ва «рушд»-ро шиори кору фаъолияти ҳаррӯзаи худ қарор диҳем».

Бо такя ба ин суханҳо мехостам, доир ба мафҳуми «Ватан», «доираи ватан», «ватандӯстӣ» ва «рушд» баъзе фикру андешаи худро иброз намоям. Ин мафҳумҳо шарҳу тавзеи зиёд ва васеъро талаб доранд, вале мо ба таври сода онро чунин баён мекунем.

Мафҳуми «Ватан», «ватандӯстӣ» барои ҳар як шахси ватандӯст муқаддас аст. Ватан аз зодгоҳ аз гаҳвора оғоз меёбад.  Вақте тифл рушд ёфта аз доираи гаҳвора мебарояд ва дар доираю муҳити  хонаводагӣ ба воя расаду   тарбия  ёбад, ин доираю  муҳит ватани тифлии ӯст.

Сипас ӯ дар маҳаллаи шаҳр ва ё деҳаи худ дар мактаб таҳсил карда, 11 соли умри хешро  сипарӣ мекунад. Дар ин муддат ӯ ҳам ҷисман ва ҳам рӯҳан (дар натиҷаи таҳсил) рушд меёбад ва рушдёбии ӯ ба муҳити хонаводагӣ, муҳити маҳалла ва ё деҳааш  вобастагӣ дорад. Агар ӯ хуб рушд  ёбад, ӯ обрӯи мактаби худ, маҳалла ва деҳаи худ гашта, кӯшиш мекунад, ки аз доираи маҳал ё деҳаи худ баромада дар доираи шаҳр ва ё ноҳияи худ номбардори зодгоҳи худ гардад. Маҳз дар ин марҳила ӯ ватани худро зодгоҳи худ ҳисоб мекунад ва ба он ифтихор мекунад.

Вақте, ки ӯ донишҷӯ мешавад, қудрати ҷисмонӣ ва зеҳниаш бақувваттар мегардад, доираи ҷаҳонбинии ӯ васеътар мегардад.  Маъсулияту заҳмати ӯ зиёдтар мегардад. Доираи ватану  фаъолияту муносибатҳои ӯ боз ҳам васеътар мешавад.  Масалан, агар ӯ дар вилояти худ донишҷӯ бошад, ватану ифтихори ӯ вилояти ӯст.

Замоне, ки ӯ донишгоҳро хатм мекунад ва фаъолияти кории ӯ оғоз мегардад мақсаду маром, донишу ҷаҳонбинӣ, саъю қӯшиш ӯ доираи ватани ӯро муайян мекунад. Агар ӯ боз дар доираи зодгоҳ, маҳал, деҳа фаъолият кунаду қӯшиши аз он баромадан накунад, вай дар ин доира мемонад ва ҳатто рӯ ба маҳалгароӣ меорад.

Вале ӯ агар зина ба зина ташаккул ёбад, аз доираи маҳаллу деҳа бо саъю  кӯшишу ғайрати зиёд ба доираи ноҳия, аз ноҳия ба вилоят, аз вилоят то ба сатҳи ҷумҳурӣ мебарояд ва доираи ватану фаъолияти  ӯ  боз ҳам васеътар мегардад ва албатта агар саью талоши ӯ содиқона барои халқу ватанаш бошад, ӯ дар миёни халқ обрӯю этибор пайдо мекунад.  

 Чуноне, ки Ҷаноби Олӣ дар паёмаш иброз дошт бо «саъю талоши содиқонаву софдилона, ҳисси баланди маъсулият дар назди халқу Ватан» ҳар як шахси ватандӯст метавонад дар тамоми Тоҷикистон ном барорад.

Аз ин рӯ ҳар як шахс бояд доираи Ватану фаъолияти худро васеътар гирад. Ва агар шуду қудрату ирода ва  ҳиси ватандӯстиаш   баланду мустаҳкам бошад, шахс  метавонад аз доираи ҷумҳурӣ баромада дар сатҳи   ҷаҳон   номбардори ватану кишвари худ гардад.

Таърих гувоҳ аст, ки аз миёни тоҷикон чандин донишмандон, сиёсатмадорон, варзишгарон, ҳунармандон, аз доираи ватани худ берун баромада бо истеъдоду заҳмати содиқонаю софдилонаи худ ҷаҳонро тасхир намуданд ва ифтихори ватану миллати худ гаштанд.

Сулҳу амонӣ, оромию осоиштагӣ, рушди иқтисодиёт, амният ва фарҳанги солим шасхро ватандӯст мекунад. Беҳуда нест, ки ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷкистон соли 2023-ро «Соли ватандӯстӣ ва рушд» эълон  карда қонун дар бораи «ватандӯстӣ» қабул намуд.

Барои ҳамин Ҷаноби Олӣ дар Паёми имсолаи худ таъкид  кардааст, ки:

 «Мо бояд боз ҳам бештар заҳмат кашем ва барномаҳои созандаву нақшаҳои бунёдкоронаи барои рушди давлат ва ободии Ватан тарҳрезикардаи худро сари вақт ва бо сифати баланд ба анҷом расонем.

Мо бояд ватандӯсту ватанпараст бошем ва ҳаргиз фаромӯш насозем, ки эҳсоси гарми ватандӯстӣ ва ҳисси баланди миллӣ омили асоситарин ва роҳи муҳимтарини рушди давлат ва ҷомеа мебошад.

Илова бар ин, ҳифзи истиқлолу озодии Тоҷикистони маҳбубамон ва дастовардҳои он – сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ бояд қарзи инсонӣ, вазифаи шаҳрвандӣ ва рисолати имонии ҳар як фарди бонангу номус ва ватандӯсту ватанпарасти ҷомеа бошад.

Мо бояд тамоми донишу таҷриба, маҳорату малака ва саъю талоши худро минбаъд низ ба рушди давлати соҳибихтиёрамон ва Ватани аҷдодиамон равона кунем, кишвари маҳбубамонро пешрафта гардонем ва барои наслҳои оянда як мулки обод мерос гузорем».

Мудири шуъбаи таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ИИГ, номзади илмҳои таърих Шоинбеков. А

Талаботи риояи қонун “Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» маънои маҳдуд сохтани доираи забонҳои маҳалии Бадахшонро надорад

Тибқи талаботи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон” дар тамоми муассисаву ташкилотҳо кормандон бояд танҳо бо забони давлатии тоҷикӣ ҳарф зананд. Истифодаи ягон лаҳҷа ё забони маҳаллӣ дар ҷойи корӣ қатъиян манъ гардидааст. Талаботи мазкур вақтҳои охир аз ҷониби мақомотҳои дахлдор пурзӯр шудааст ва дар баробари сохторҳои расмӣ комиссияҳои ҷамъиятӣ масъалаи номбурдаро мавриди санҷишу баррасӣ қарор дода истодаанд.

 Чунин ибтикорро бархе аз “ҷудоиандозон” ва “ғамхорони помириҳо” ба манфиати худ истифода бурда, махсусан дар шабакаҳои иҷтимоӣ маводи иғвоангезандаро паҳн карда, таъкид бар он доранд, ки мақомотҳои давлатӣ ба ин васила барои рушди забонҳои помирӣ мушкилот эҷод менамоянд, доираи онҳоро маҳдуд месозанд. Албатта, ин гуфтаҳо ягон заминаи воқеӣ надошта, аз роҳандозии як шӯру ғавғои навбатӣ дар шабакаҳои иҷтимоӣ чизе бештаре нестанд. Оид ба истифодаи қавмҳои теъдодан кам, истифодабарии бархе аз хусусиятҳои хос ва баъзе аз арзишҳои он ба монанди забони онҳо аз ҷониби гурӯҳҳои манфиатдор дар маводҳои қаблӣ андешаҳои худро қайд намудем ва  аз такрори он феълан худдорӣ менамоем.

Боиси таассуф он аст, ки то кунун баъзе ноогоҳҳон муаллифони ин маводҳои иғвоангезро ҷонибдорӣ мекунанд ва бо эҳсосот нуқтаҳои назари худро менависанд.

Барои равшанӣ андохтан ба масъалаи мазкур мехостам чанд маълумот ва андешаҳоро ба саҳми хонанда расонам.

1. Бояд қайд кард, ки сиёсати давлатии Тоҷикистон барои ҳифзу рушди забонҳои модарии ҳамаи халқияту миллатҳои кишвар тамоми заминаҳои ҳуқуқиро муайян намудааст. Алалхусус, дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон вобаста ба забонҳои модарии ҳао яки онҳо омадааст: “Забони давлатии Тоҷикистон забони тоҷикӣ аст. Забони русӣ ҳамчун забони муоширати байни миллатҳо амал мекунад. Ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди ҷумҳурӣ зиндагӣ мекунанд, ҳуқуқ доранд аз забони модариашон озодона истифода кунанд.” Дар заминаи ин банди Конститутсия дар дигар санадҳои меёрӣ-ҳуқуқӣ масъалаи мазкур ба ин маъно шарҳ дода шудааст, ки далели гуфтаҳои боло аст.
2. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар китоби худ “Назаре ба таърихи тамаддуни ориёӣ” чунин иброз намудааст: “... Имрӯзҳо Тоҷикистон аз ҷиҳати бойгарии забонӣ музейи зиндаи таърихӣ аст. Чанде аз забонҳои қадим, ки шомили гурӯҳи забонҳои шарқи эронӣ мебошанд, дар Бадахшон ва савоҳили болоии дарёи Заравшон маҳфуз нигаҳ дошта шудаанд. Ин забонҳо хазинаи махсусе барои омӯзиши таърихи забонҳо дониста мешаванд, ки ҳифзу баррасии илмии онҳо бояд муҳайё карда шавад”, ки бешубҳа аз диққати махсуси Роҳбари давлат ба масъалаи мазкур гувоҳӣ медиҳад.
3. Маълум аст, ки ҳамагуна қонуни қабулгардида барои тамоми минтиқаҳои кишвар якхела буда, риояи он аз ҳамагон тибқи талаботҳои мавҷуда дар як меъёр пурсида мешавад. Қонун “Дар бораи забони давлатӣ” низ дар минтақаҳои дигари кишвари мо амал намуда, дар асоси он истифодаи лаҳҷаву дилхоҳ забони маҳаллӣ, алалхусус дар муассисаҳои давлатӣ манъ гардидааст. Чунин талабот барои мисол барои минтақаи Яғноб, ки забони маҳалии яғнобӣ доранд, ё маҳалҳое, ки маскунони онҳо аксаран узбек ё қирғиззабон ва ғайра мебошад, роиҷ аст. Аз ин рӯ, талаботи номбурда натанҳо барои вилояти мо, ё нисбати танҳо соҳибзабонҳои маҳаллии Бадахшон набуда, балки барои дигар забонҳои маҳаллӣ ва лаҳҷаҳо дар кишвар муқаррар гардидааст.
4. Аз ҷониби дигар, баръакс талаботи зикршуда ба фоидаи кор аст. Пӯшида нест, ки бошандагони зиёди вилоят дар масъалаи гуфтугӯ бо забони давлатӣ мушкилот доранд. Аз ин рӯ, талаботи ҳатмии гуфтугӯ бо забони давлатӣ дар муассисаҳову ташкилотҳо барои беҳтар гардидани нутқи шаҳрвандон, корбурди дигар ба забони тоҷикӣ мусоидат хоҳад кард.
5. Лоиқи қайд аст, ки ба ҷуз аз ин талабот, дар ягон ҳолати дигар гуфтугӯ бо забонҳои маҳаллӣ манъ нашудааст. Ҳамаи мо бидуни дар муассисаву ташкилот дар дилхоҳ ҷойи дигар, хона, кӯча, маъракаву маросимҳо, чорабиниҳои мухталифи фарҳангӣ ва ғайра бе мамоният бо забонҳои маҳаллӣ ё лаҳҷаи худ ҳарф мезанем.
6. Танҳо дар ВМКБ аз ҷониби Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо назардошти баъзе аз махсусиятҳои минтақа муассисаи илмии алоҳида бо унвони Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б. Искандаров таъсис дода шудааст, ки дар баробари таърих, иқтисодиёт, фолклор ва адабиёт забонҳои маҳаллии Бадахшонро меомӯзад. Як шуъбаи махсуси Институт бо номи Шуъбаи забонҳои помирӣ қабл аз се даҳсола ифтитоҳ гардидааст, ки дар он ходимони илмӣ, аз ҷумла докторону номзадони илм, профессорон фаъолияти илмӣ бурда ба таҳқиқи паҳлӯҳои мухталифи забонҳои помирӣ машғуланд. Тибқи маълумоти ғайрирасмӣ бештар аз 500 кори илмӣ марбут ба забонҳои помирӣ анҷом дода шуда садҳо нафар дар ин росто соҳиби унвони илмӣ дар ҳудуди кишвар ва хориҷ аз он гардидаанд. Садҳо китобу монографияҳо роҷеъ ба тадқиқи забон, ададбиёт ва фолклор бо забонҳои маҳаллии Бадахшон нашр гардидаанд.
7. Ҳар сол аз ҷониби Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон барои кормандони Институти илмҳои гуманитарӣ маблағ барои анҷом додани экспедитсияҳои илмӣ ҷудо мегардад, ки ходимони илмӣ дар шаҳру ноҳияҳои ВМКБ оид ба адабиёту фолклор ва забонҳои маҳаллӣ маводи илмӣ ҷамъоварӣ мекунанд, ки минбаъд барои тадқиқоти илмиашон истифода мебаранд.

Нуқтаҳои боло аз он гувоҳӣ медиҳанд, ки ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон тамоми заминаҳои қонунӣ ва имконият барои ҳифзу рушд ва тадқиқи забонҳои маҳаллии Бадахшон фароҳам оварда шудааст ва Роҳбарияти олии кишвар ин забонҳоро яке аз арзишмандтарин бойгариҳои миллат мешуморад. Ин аст, ки талаботи риояи қонун “Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» дар ягон ҳолат маънои маҳдуд сохтани доираи забонҳои маҳаллии Бадахшонро надорад.

Абдулназарзода Абдулназар

сарходими илмии шуъбаи фолклор

 ва адабиёти Институти илмҳои гуманитарии АМИТ,

доктори илмҳои филологӣ

«ЭТНОРАЗДЕЛИТЕЛЬНЫЙ» ФАКТОР – РЕЛИГИОЗНОЕ РАЗЛИЧИЕ

         В социальных сетах муссируется ложный вопрос об этническом принадлежности населения Горного Бадахшана, говорящих на памирских   языках. В частности,  делается попытка на утверждение тезиса о том, что этноним «таджик» закреплен  на населения  Памира  в годы советской власти под влиянием конъектуры   того времени. Как известно, никто извне не склоняет народ по-своему предусмотренную конъектуре придумать для народа этноним и отнести его к определенному этносу. Называют  имена народа  по развитию его  самоопределению и самосознанию, исходя из мнения элитной части общества.

          В дореволюционных письменных источниках на русском и  английском языках не находим  слово «памирец» в   географическом и этнонимическом  значении.   Этноним «таджик»   имеет широкое употребление   по отношению   жителей   Шугнана, Рушана, Вахана, Ишкашима и  Язгуляма. В качестве  доказательства  приведём  некоторые выдержки из отчётов, статей и различных публикации  русских ученных, дипломатов и путешественников  конца Х1Х начала ХХ вв.:

          «По вопросу об  оскорблении народной    нравственности едва  ли можно ожидать какого - ни будь примирения  между закоренелыми обычаями бухарских чиновников, безнаказанно практикуемыми  ими  в остальных частях ханства, и возе рениями горных  таджиков, сохранивших патриархальный  образ жизни  и относящихся  к половой распущенности с глубоким омерзением. Что же касается  вопроса религиозного, то со мной как с немусулманином, таджики всего  менее охотно  его ждали, но будучи все поголовно исмаилитами (панджтэни), фактически преданными своей вере……»  (Половцов, 1903)

«С восточным Памиром таджики ведут исключительно меновую  торговлю, давая хлеб и получая  кошмы, арканы, кожи». (А. Е. Сенесарев 1903)

« В кишлаке  Ривак на мою речь, выслушанную с  глубоким вниманием, один молодой  таджик вышел вперёд…… (А. Черкасова, 1904).

         «Речные  долины  Западного Памира занимают площадь около 300 квадратных вёрст из которых не более  10 % могут отрабатываться. На этом пространстве  живёт до  14500 душ горцев , которые сами  себя называют таджиками…..» (А Черкасов, 1904)

«Общим языком ( родным  для населения Горана) служит бадахшанский диалект  персидского языка, которым свободно владеют  девять десятых  населения  бекства  не исключая  женщин и подростков. Тот же язык служит для письменных сношений, на нём  изложены священные книги  таджиков и все грамотные люди  в Шугнане, Вахане и Рушане знакомы более или менее  с классической персидской  литературой. Местные языки собственной письменности  не имеют, фольклор их интересен не менее чем сами они. Легенды, сказки и песни таджиков а также своеобразные их обычаи ждут ещё своих собирателей и исследователей.

            С физической стороны таджики носят явные признаки принадлежности своей к арийцам и в них почти незаметно примеси чужой, тюркской крови, как например, в современных персиянах» (А. Черкасов. 1904).

          В связи с этнографическом изучении Горного Бадахшана в советское время в этнографической литературе  было  введено этнонимическое понятие «припамирские (памирские ) народности», Припамирские (памирские) народности составляют: язгулямцы, рушанцы, хуфцы, бартангцы, шугнанцы, баджувцы, ишкашимцы, и ваханцы. При этом многие этнографы  отмечают  этническую общность  и единство происхождения  припамирских народностей  и таджиков других регионов Таджикистана. Н. А. Кисляков подчеркивает этническую общность и единство происхождения   припамирских народностей и таджиков Каратегина, Дарваза  и Гиссара, возможно и Куляба , предки которых говорили  в отдельные времена  на общих близкородственных наречиях и языках. Припамирские народности  и горные  таджики  этих местностей  характеризуются известной культурной общностью. Н. А. Кисляков вслед за И.И. Зарубиным и Н.И. Вавиловым считает, что на территории Таджикистана  существовали  две древние культурно-исторические  области- «согдийская» (к северу  и западу от Гиссарского хребета) и «тохарская» ( к югу и востоку т от этого хребта). Таджики населяющие территорию к северу и западу от Гиссарского хребта, этнически по видимому связаны  с населениям Согда,  для таджиков  Гиссара Куляба, Каротегина, Дарваза и Припмирских районов  характерна  значительная культурная  общность, которая  в своей основе восходит вероятно, к древним обитателям этого края – «тохарам».

          Следует отметить, что различия в религиозной принадлежности  памирцев  является  одной из главных причин  обособления в этническом развитии  и а также  является одной из основных причин, тормозивших   сближение памирцев и населения  других регионов Таджикистана. «Этнораздилительная» роль религии  особенно значительна  в  мусульманских странах. Религиозные  различия  имели в  быту  и в социальных отношениях  большее значение, чем этнические».

          Именно данный фактор  сегодня используется  некоторым «теоретикам» разделят памирцы в отдельную нацию в отдельности от таджикской  нации. Кроме  того слабое развитие  самосознание  и национального мышления  негативно влияет на консолидацию этнических групп в  единую нацию.

          Известный  исследователь  этнографии и этнических процессов в ГБАО Л. Ф. Моногарова  справедливо отмечает: «Таким образом, припамирские народности, сохраняющие  свои родные  памирские  языки, этнографические особенности семейного быта, некоторые элементы материальной и духовной культуры с национальном самосознанием как памирских таджиков, на данном  этапе  их этнического развития представляют собой этнографические  группы таджиков, возможно консолидирующиеся в одну  этнографическую группу  таджиков – памирских  таджиков»

Назри Офаридаев, доктор филологических наук, профессор, главный научный сотрудник Института гуманитарных наук имени академика Б.Искандарова НАНТ