КӮДАК АТОИ ХУДОВАНД АСТ (БАХШИДА  БА  РӮЗИ ҶАҲОНИИ ҲИФЗИ КӮДАКОН)

 

Дар фарҳанги халқи тоҷик аз ҷумла тоҷикони кӯҳистони Бадахшон мақому манзалати кӯдак хеле баланд аст.   Ҳанӯз солҳои 1898-1899 шарқшиносӣ маъруфи рус А. А. Семёнов ба ин масъала диққати хоса дода дар мақолаи худ “Отношение к детям у горных таджиков” онро хеле хуб баррасӣ намудааст. Семёнов махсусан қайд кардааст, ки мақому манзалати  фарзанд дар миёни кӯҳистониён хеле баланд аст. Онҳо бо фарзандони худ муносибати хеле хуб доранд, кӯшиши зиёд мекунанд ки фарзанди худро дуруст тарбият кунанд.  Дар тасаввурот ва эътиқоди мардуми Бадахшон фарзанд атои Худованди буда нисбати он чунин ибораҳо “фарзанд сабзаи Худо” (savӡa-i Xuδoy ),  “фарзанд атои Худо аст”  (zi ryot –atoyi Xudowand) , “кӯдак фаришта аст- чунки ӯ бегуноҳ аст  ”, “фарзанд давлати падару модар аст”, “фарзанд  ду дидаю ҷигарбанд (jigār ‘ҷигар’) аст”, “писар - меросхӯри падар аст”, “писар бардорандаи нардбони падару модар аст”,  “писарбача-мард дар хона шаҳсутуни хонадон аст”, “писарбача ганҷи хона аст”, “писар давомдиҳандаи наслу авлод аст” ,  “духтарина тӯшаи роҳ аст” “писар бошад бача бошад ҳарду атои Худованданд” ва ғайра кор мефармоянд.

Аз ин хотир замони пеш гарчанде, ки барои пешгирӣ кардани фарзанди зиёд чора андешидан доштанд  сади роҳи таваллуд кардани кӯдак намешуданд ва таваллуд шудани ҳар як кӯдакро атои Худовандӣ мешумурданд ва чунин мегуфтанд “Худо агар фарзанд диҳад, ризқу рӯзиаш ҳамроҳи вай аст”.

Дар фарҳанги мардумиБадахшон  ба хотири фарзандор шуани арӯсу домод  дар маросими туйашон чандин расму оинҳои рамзомез ва сеҳромез мегузаронанд.   

Баъд аз туй волидайни арӯсу домод дар “Худо-гӯю дуо-гӯи” онанд, ки фарзандонашон соҳиби фарзанд шаванд.   Тибқи тасаввуроти мардум падид омадани кӯдак дар батни модар (яъне ҳомиладор шуданаш) низ хости Худо ва атои Худо аст.  

 

    Дар падид омадани кӯдак дар батни модар ва то 9 моҳ рушду такомул ёфтани ӯ, дар миёни исмоилиён аз ҷумла дар ақидаҳои Н. Хусрав баръало дида мешаванд. Тибқи таълимоти Н. Хусрав ва дигар исмоилиён тифл-кӯдак ва умуман қолаби одам бо амри Худованд аз чор аносир падид меояд ва ҳангоми инкишоф аз ҳафт сайёра қувват мегирад.

Аз ашъори Н. Хусрав бармеояд, ки то ин марҳила яъне то дар раҳми зан ҷойгир шудани нутфаи мард бо амри Худованд як гурӯҳи “ходимони хидмат” вазифаи худро ба итмом мерасонанду, марҳилаи дигар марҳилаи ҳомиладории зан ва тарбияи кӯдак дар батнаш оѓоз меёбад, ки дар ин марҳила бо амри Худованд  “ходимони дигар” омада вазифаи худро иҷро мекунанд. “Чун ба амри Холиқи олам ходимони хидмат ба ҷо оваранд ва полуда пок шуд ва дар машима қарор гирифт, ходимони дигар биёянд ва ӯро тарбият кунанд, чуноне ки ҳазрати Пир Носири Хусрав “Андар фитрати инсон” боз фармудааст:

           В-аз он пас дар машима хун, ки афтод,

                                Фикандаш Устоди чархи бунёд.

                                 Зуҳал як моҳ ӯро тарбият кард,

             Дуввум маҳ Муштариаш тақвият кард.

    Бишуд моҳи севвум Баҳром ёраш,

   Чаҳорум моҳ Хур суратнигораш.

    Чу аз Хуршеди тобон зиндагӣ ёфт,

      Дар он ҷо қуввати ҷунбандагӣ ёфт.

        Маҳи панҷум  кунад Зӯҳра варо кор,

    Уторид бошадаш моҳи шашум ёр.

Ба ҳафтум моҳ ӯро Моҳ бошад,

   Ба ҳаштум з-ӯ Зуҳал огоҳ бошад.

           Дар он зиндони танг андар кашокаш,

                          Бувад ҷойаш миёни обу хун х(в)аш.

                                    Пас аз нӯҳ моҳ Зодӯши ҳуҷаста,

                                     Бурун орад варо з-он роҳи баста.

Аз абёти Н. Хусрав бармеояд, ки дар моҳи якум кӯдаки дар батн будаашро Зуҳал тарбият мекунад. Дар моҳи дуввум Муштарӣ, дар моҳи сеюм Баҳром, дар моҳи чорум Хур (Хуршед), дар моҳи панҷум Зӯҳра, дар моҳи шашум Аторид, дар моҳи ҳафтум Моҳ (Қамар), дар моҳи ҳаштум Зуҳал кӯдаки дар батнбударо тарбият мекунанд.

Ва моҳи ҳафтум дар тарбияти Қамар бошад ва шояд, ки дар ҳафт моҳагӣ мутаваллид шавад ва умр ёбад ва бузург шавад. Агар дар ҳашт моҳагӣ мутаваллид шавад бақо наёбад чаро, ки моҳи ҳаштум дар тарбияти Зуҳал бошад ва Зуҳал сарду хушк аст ва табиати мавт дорад ва наҳси акбар аст [Мирот-ул-Муҳаққин,1970 с.51].

Ва дар моҳи нуҳум (бештар бақо ёбад аз он ки) дар тарбияти Муштарӣ бошад ва Муштарӣ гарм ва тар аст  ва саъди Акбар аст ва бар мизоҷи ҳаёт дорад.

Дар моҳи ҳаштуму нуҳум Зуҳал ки сайёраи якуму  Муштарӣ ( сайёраи дуюм буд дар даври дуюм такроран меоянд.   

Мувофиқи ақидаи Н. Хусрав дар моҳи чорум дар кӯдак қуввати ҷунбандагӣ пайдо мешавад.

    Чаҳорум моҳ Хур суратнигораш.

      Чу аз Хуршеди тобон зиндагӣ ёфт,

      Дар он ҷо қуввати ҷунбандагӣ ёфт.

 Аз навиштаҳои Н. Хусрав бармеояд, ки қуввати ҷунбандагӣ дар тифли дар батнбуда, аз Хуршед падид меояд. Дар дигар асарҳои асримиёнагии исмоилиён низ чунин ақида дида мешавад. Чунончӣ дар “Офоқнома” омадааст. “Бидон ки фарзанди одам дар вуҷуди модар чаҳор моҳа мешавад аз гӯшт ва пӯст ва устухон ва рагу пай ва ҳафт андоми ӯ дуруст мешавад ва баъд аз чаҳор мо ҷон дар ҷисми одам меандозанд” [Офоқнома, 1970 с.19].

   Тибқи тасаввурот ва эътиқоди мардуми Бадахшон кӯдак атои Худовандӣ аст, аз ин хотир  замоне, ки фарзанд таваллуд меёбад ӯро Додаи Худо (Додихудо) ё Худо дод (Худодод), Худоназар, Назархудо, Мавлоназар, Мавлодод ва ѓайра номгузорӣ мекарданд.  Сокинони  Бадахшон бо фарзандашон ҳамчун додаи Худо муносибат мекарданд ва кӯшиш мекарданд, ки ӯро ҳамчун инсон аз ҳар гуна офату балоҳо ва дигар қувваҳои баъд муҳофизат намоянд то ки дигар оламҳо  онро ба олами худ набаранд.

Хатару таҳдиди калон барои тифли навтавлидёфта то 3, 7 ва  40- рӯз аст. Ин яке аз давраҳои асоси ва марҳилаи вазнини гузариш аст. Тибқи тасаввуроти мардум дар ин давра  ба кӯдак хатарҳои зиёд таҳдид мекунанд. Аҷдодони гузаштаи мо бо иҷро кардани чандин расму оинҳо кӯдакро аз ҳаргуна хатарҳо эмин медоштанд.  

Муҳаққиқон ин намуди хатарҳоро ба қайд гирифта роҳҳои бартараф кардани онҳоро тавассути иҷрои расму оинҳо муфассал нишон додаанд (ниг: Зарубин, 1927.-с.361-370; Андреев 2020,-с.53-77; З. Юсуфбекова 2015.-с.61-99: Ч. Назаршоева, 2022.)

Хулоса, дар фарҳанги мардуми Бадахшон вақте ки қудак таваллуд меёбад ӯро аз Худо ҳамчун амонат бо иҷро кардани расму оинҳои хос қабул мекунанд, вақте ки қудак калон шуда мард мегардад маросими тӯйашро мегузаронанд ва ӯро Кахудо меноманд ва вақте ки ба камол расида мевафтад барояш маросими кафну дафн гузаронда  амонати худро боз ба Худо медиҳанд. Хулоса, аз Худо, Кадхудо ба Худо.

 

 

 ШОИНБЕКОВ А –   мудири шуъбаи таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б.Искандарови АМИТ

 

 

Муфассал ...

ДАРАХТИ ТУ ГАР БОРИ ДОНИШ БИГИРАД

Саҳми донишманди намоёни соҳаи помиршиносӣ, доктори илмҳои филология, профессор Додихудо Карамшоев дар бунёд ва рушди помиршиносӣ хеле калон буда, аз тарафи аҳли илму фарҳанг эътироф гардидааст. Фаъолияти илмии Ӯ ҳануз аз солҳои дар аспирантура таҳсил карданаш оғоз ёфта буд.  Вай тамоми умрашро барои омӯзиш ва таҳқиқи илмии забонҳои помирӣ ва дигар арзишҳои мардуми Бадахшон сарф карда, дар ховаршиносии муосир чун яке аз муҳаққиқони маъруф ва асосгузори помиршиносӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон  шинохта шудааст.

      Асарҳои пурқиммати олими пуркор барои илми помиршиносӣ мавқеи муҳимро доро буда, аввалин кори илмӣ-тадқиқотии ӯ бо номи “Лаҳҷаи Баҷувии забони шуғнонӣ” нашр шуда буд. Ин асар дар тадқиқоти муаққиқ нахустин асари оид ба забонҳои помирӣ-забони шуғнонӣ аз муҳимтарин тадқиқот маҳсуб мешавад.

       Монографияи дуҷилдаи профессор “Категорияи ҷинсият дар забонҳои помирӣ” дар илми забоншиносии тоҷик мавқеи калони илмӣ дорад. Муаллиф маводи зиёди забонҳои номбурдаро бо методи муқоисаи таърихӣ равшан нишон дода, бо далелу бурҳони қотеъ нишонаи грамматикиро ҳаматарафа тадқиқ ва таҳлил намудааст. Дар асар яке аз масъалаҳои муҳими нишонаҳои грамматикии ҷинсиятро дар забонҳои помирӣ нишон дода, бо маводи зиёди илмиаш дар эроншиносии муосир кашфиёти назаррасро рӯи кор овард, ки он асоси диссертатсияи доктории ӯ гардид.

Гурӯҳбандӣ намудани топонимҳо ва микротопонимҳои номгӯи шаҳр ноҳияҳо, қишлоқҳо, ҷойҳои нуқтаҳои аҳолинишин, айлоқҳоро аз рӯи маъно ва ҷиҳати морфологиашон тақсимбандӣ намуда, бо мисолҳои мушаххас дар забонҳои гуногуни помирӣ мавриди таҳлил қарор додааст.      Бояд хотиррасон намоем, ки категорияи ҷинсият яке аз проблемаҳои муҳимми грамматикаи забонҳои помирист ва то ин давра омӯхта нашуда буд. Соли 1978 дар мавзуи мазкур таҳти унвони “ Воситаҳои морфологии ифодаи ҷинсият дар забонҳои помирӣ”  монографияи Д. Карамшоев аз чоп баромад. Дар ин асари илмӣ ифодаи ҷинсият ба таври синхронӣ  тадқиқ шуда, дар мавридҳои алоҳида масъалаҳо дар алоқамандии таърихӣ шарҳу эзоҳ ёфтаанд.

Дар асар дар баробари тадқиқи ҷинсияти грамматикӣ инчунин дар хусуси масъалаҳои дигари ҳалнашудаи забонҳои помирӣ, аз қабили муайян нашудани ҳудуди истилоҳи забон, шева ва лаҳҷа нисбат ба забонҳои помирӣ ақидаҳои ҷолиб ронда шуд, ки дорои аҳаммияти махсус аст.

   Ковиш ва ҷустуҷӯйҳои донишманд минбаъд низ инкишоф ёфта, баъдан нашри дуюми китоби нашршуда (соли 1986)  бо иловаҳои зиёд сурат гарифт. Муаллиф дар он барои таъин намудани хосияти маънавӣ ва ҷанбаъҳои грамматикии категорияи ҷинсият лексикаи номии гурӯҳҳои мухталиф, қабатҳои муродифӣ ва истилоҳотро тасниф намуда, дар мавриди зарурат кӯшидааст, то андозае мақоми категорияи ҷинсиятро дар забоншиносии ҳиндуэвропоӣ низ муайян созад. Ҳамчунин  воситаҳои наҳвии ҷинсият - муайянкунандагӣ, хабарӣ ва ҳолӣ ба тариқи дақиқ ташреҳ ёфта, ба сифати замимаи китоб 20 адад ҷадвал барои ифодаи мансубияти ҷинси исмҳои предметие, ки намуди морфологӣ надоранд, оварда шудааст.

     Солҳои  1960-1968  Д. Карамшоев ба гирдоварӣ, таҳия ва танзими луғати забони шуғнонӣ ва шохаҳои лаҳҷавии он машғул шуда, беш аз 30 ҳазор калимаро ҷамъоврӣ намуда, дар асоси ин маводи ҷамъшуда, луғати сеҷилдаи “Фарҳанги шуғнонӣ ба русї”-ро таълиф намуд, ки дар даҳсолаи охири қарни ХХ дар шаҳри Маскав ба нашр расид. Фарҳанги мазкур аз рӯи тартиби алифбо ҳамаи калимаҳои мустақилмаъно ва ёридиҳандаи забони шуғнонӣ, инчунин шохаҳои лаҳҷавии он – лаҳҷаи баҷувӣ, шохаи шоҳдарагӣ ва гӯиши барвозиро фаро гирифтааст. Ин асари гаронмояро на танҳо ба сифати сарчашмаи воҳидҳои луғавӣ, балки ба ҳайси муқаддимаи маводи нави забон бояд пазируфт. Ин фарҳанг аз лиҳози ҳаҷм ва тафсири маънии вожаҳо дар забонҳои бехату алифбо беназир аст. Тартиб додани луғат кори заҳматталаб буда, он барои мутахассисони помиршиносӣ чун сарчашмаи муҳими илми луғатшиносӣ ба ҳисоб меравад. Манбаи асосии ҷилди дуюми луғат маводҳои дар давраи қариб 10 сол гирдовардаи муаллиф мебошад. Дар он калимоту таркиботи шуғнонӣ ва шохаҳои лаҳҷавии баҷувӣ, шохдарагӣ ба таври мукаммал инъикос ёфта, аз нигоҳи луғатсозӣ шарҳу эзоҳ дода шудааст.

     Профессор Д. Карамшоев дар тӯли фаъолияти зиёда аз 50-солааш оид ба забонҳои помирӣ беш аз 100 асар эҷод кардааст.

    Яке аз хизматҳои муҳими профессор Д. Карамшоев дар соҳаи помиршиносӣ аз он иборат аст, ки заҳматҳои пайвастаи ӯ ба ҳамаи забонҳои помирӣ маводи зиёдеро ҳам забонӣ ва фолклориву этнографӣ ҷамъ оварда, дар фонди Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б. Искандаров маҳфуз нигоҳ дошта мешавад. Аз ин фонди ҷамъовардаи олими дақиқкор чандин мутахассисони гуногуни помиршиносӣ истифода намуда, корҳои илмӣ тадқиқотиашонро пеш мебаранд. Арзиши ин ганҷи забоншиносӣ чун манбаи пурарзиш барои тадқиқгарони Бадахшон маҳсуб мешавад.

    Д. Карамшоев чун роҳбари  илмии экспидитсияҳои  ҳарсола фаъолияти худро ба ҷамъоварӣ ва омӯзиши мероси хаттӣ низ равона кардааст. Вобаста ба ин дар бораи  эҷодиёти шоирони муосир мақола ва рисолаҳо таълиф намуда, ба таблиғи онҳо дар байни омма иштироки фаъол дошт. Бахшида ба эҷодиёти Тилло Пулодӣ, Давлатшоҳи Помирӣ, Нодир Шанбезода, Ато Мирхоҷа, Сардор Раҳдор, Адими шуғнонӣ ва дигарон чандин мақолаҳо ва китобҳоро навиштааст.

      Соли 1992 маҷмуае бо номи “Адими ду соҳил” нашр намуд, ки он ашъори ба забонҳои дарӣ ва шуғнонӣ эҷодкардаи шоири Бадахшони Афғонистон - Сайид Замониддиншоҳро фаро гирифтааст.

    Баъзе аз мақолаву корҳои илмии Карамшоев Д. ба забонҳои хориҷӣ тавассути нашрияҳои Фаронса, Олмон, Англия, Амрико, Эрон  интишор ёфтаанд.

     Профессор Д. Карамшоев дар пойдор гардонидани риштаи помиршиносӣ аз як тараф саҳми муносиб гузошта бошад, аз тарафи дигар дар тарбия ва ба воя расидани мутахассисони  илмӣ низ хизмати шоёни таҳсин намуда буд. Вай аз давраи таъсис ёфтани шуъбаи забонҳои помирӣ (1967) дар назди  Институти забон ва адабиёти  ба номи  Рӯдакӣ  то соли 1992 мудирии онро ба уҳда дошт.  Дар ин давра  бо роҳбарии ӯ ҳамаи забонҳои гурӯҳи помирии Бадахшон ба таҳқиқи пурра гирифта шуданд. Бо роҳбарии устоди зиндаёд чандин нафар рисолаҳои номзадӣ ва рисолаи докторӣ дифоъ намуда, соҳиби унвони илмӣ гардиданд. Аз ин ҷост, ки Д. Карамшоев сафи олимони забоншиносро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёд намуда, доираи инкишофи илмиро дар Бадахшон такони бузург дод.

       Карамшоев Д.  дар мураттаб намудани  лоиҳаи Қонуни забони  Ҷумҳурии Тоҷикистон фаъолона ширкат варзида, дар татбиқи  амалии он корҳои зиёдеро анҷом дода буд.  Чун узви Комиссиёни Ҳукумати Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон прфессор ҷиҳати покиза ва беолоиш истифода бурдани забони давлатӣ ва ҳам забони байналмиллалии русӣ, забонҳои помирии Бадахшон чандин мақолаву дастурҳои илмиро таълиф намуд.

Забоншиноси пуркор Додхудо Карамшоев пеш аз ҳама шахси поквиҷдон, ватандўст, бекина, дилсоф, ғамхори шогирдон мебошад. Бисёр шогирдонаш чунин хислатҳои беҳтарини ӯро тавсиф намудаанд. Вай тамоми донишу малакаашро барои мустаҳкам кардани муассисаҳои илмии кишвар бо мутахассисони кордону донишдўст бахшида буд.  Дилсузии ӯ буд, ки аксари забоншиносони соҳаи помиршиносиро  ба воя расонда,  имрӯз барои пешрафти илми забоншиносии тоҷик саҳми арзанда гузошта истодаанд.

Саҳми Д. Карамшоев дар рушду пешрафти Институти илмҳои гуманитарии  ба номи Б. Искандаров хеле калон аст.

    Дар охир аз Ҳаким Носири Хусрав ёдовар мешавем, ки барҳақ фармуда:

        Дарахти ту гар бори дониш бигирад,

        Ба зер оварӣ чархи нилуфариро.

 Д.Фозилов- ходими калони илмии шуъбаи забонҳои помирии  Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б.Искандарови АМИТ

Муфассал ...

Баргузории семинари илмии “Арзишҳои миллӣ, махсусият ва самтҳои он” дар Институти имлҳои гуманитарии ба номи академик Б.Искандарови АМИТ

Дар маҷлисгоҳи ИИГ семинари илмӣ таҳти унвони “Арзишҳои миллӣ, махсусият ва самтҳои он” бо иштироки тамоми кормандони илмӣ, магистрантон ва докторантони PhD-и ИИГ баргузор гардид. Иштирокдорони семинари илмӣ оиди мафҳуми “арзиши миллӣ” махусусиятҳо ва дигар омилҳои вобаста ба онро дида баромада, мубодилаи афкор намуданд. Матни пурраи яке аз гузоришҳои илмии дар семинари мазкур баррасигардидаи ходимии илмии шуъбаи тадқиқоти иҷтимоиёт ва иқтисодиёти Бадахшони ИИГ Ҳақназар Имомназар бо унвони “Арзишҳои миллӣ ва замон” дар сомонаи Институт ва сафҳаи фейсбук пахш гардид.

Муфассал ...