ДОДХУДО КАРАМШОЕВ-АСОСГУЗОРИ МАРКАЗИ ИЛМИИ ТАҲҚИҚИ ЗАБОНҲОИ ПОМИРӢ ДАР ТОҶИКИСТОН

     Басо рамзист ва боиси ифтихору сарфарозист, ки имсол  90-солагии бузургдошти доктори илмҳои филология, профессор, Арбоби шоистаи илм ва техникаи Тоҷикистон, устоди зиндаёд Д. Карамшоевро гиромӣ медорем. Таъсиси ИИГ марҳилаи наве дар инкишофи омӯзиши илмии забонҳои помирӣ, фолклору адабиёт, таъриху фалсафа ва масоили иҷтимоию иқтисодӣ маҳсуб меёбад. Аз сӯи дигар таъсиси инсититути номбурда дар маркази  вилоят аз рушду нумӯи  неруҳои илмии соҳаи помиршиносӣ гувоҳӣ  медиҳад, ки дар бунёди ин маркази илмии помиршиносӣ хидмати профессор Д. Карамшоев хеле бузург буд.

Пажӯҳиш ва омӯзиши забонҳои помирии Бадахшон таърихи беш аз як қарнро дар бар мегирад. То солҳои шастуми садаи XX омӯзиши забонҳо ва гӯишҳои қадимбунёди гурӯҳи помирии Бадахшон дар хориҷи кишвар бо кӯшишу ташаббуси ховаршиносони Русия ва мамолики гуногуни Аврупо Г. Залеман, И.И. Зарубин, В.С. Соколова, М.Н. Боголюбов, Н.А. Болдирев, Л.А.Лившиц, А.Л. Грюнберг, И.М. Стелбин-Каменский (Санкт-Петербург), В.С. Расторгуева, Т.Н. Пахалина, Д.И. Эделман (Маскав), Г. Моргенстерне (Норвегия), В. Гейгер, В. Ленс, Х. Шелд (Олмон), Р. Готиё (Фронса) ва дигарон ба роҳ монда шуда буд.

Ба арсаи илм омадани Додхудо Карамшоев дар самти омӯзиши забону фарҳанги кӯҳистони Помир паёмадҳои назаррасро ба бор овард. То солҳои шастуми қарни гузашта омӯзиши илмии  забонҳои помирӣ маркази расмии худро надошт. Забонҳои помирӣ дар доираи омӯзиши забонҳои  гурӯҳи эронӣ таҳқиқ мешуданд. Адами мавҷудияти маркази алоҳидаи илмӣ ба таҳқиқу баррасии мукаммал ва тибқи нақша сурат гирифтаро таъмин намекард.

Таъсиси маркази илмиии омӯзиши забонҳо ва фолклори  Бадахшон – имкони онро муяссар сохт, ки аз ҳисоби филологҳои  маҳаллӣ, ки ин забонҳо – забонҳои модарии онҳо мебошанд, мутахассисони илмӣ тарбия ёбанд. Яке аз шарқшиносони маъруф – муҳаққиқи таърихи забонҳои эронӣ М.И. Оранский навишта буд: «Ба арсаи илм ворид гардидани гурӯҳи мутахассисоне, ки барояшон  ин забонҳо- забони модариашон мебошад, дар инкишофи ин соҳаи эроншиносӣ марҳилаи нави ояндадор маҳсуб меёбад». Суханони эроншиноси маъруф дар солҳои оянда татбиқи амалии худро ёфтанд.

Устод Д. Карамшоев солҳои аввали ба майдони ин соҳаи илм қадам гузоштани худро чунин ёдоварӣ мекунад: «Солҳои 1956-57 директори он вақтаи Иниститути забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ АФ ҶШС Тоҷикистон Муллоҷон Фозилов масъалаи  тайёр кардани мутахассисони  маҳаллиро  оид ба забонҳои помирӣ ба миён гузошт, чанде баъд ин кор дар давраи  сарвари

 

 

 

 

иниститут будани Носирҷон  Маъсумӣ  ва Абдуқодир  Маниёзов  пешбурд дошт.

М. Фозилов чун хатмкунандаи Донишгоҳи давлатии Ленинград бо эроншиносон  ва помиршиносони  ин шаҳр  И.И. Зарубин, В.С. Соколова, В. А. Лившиц, И.М. Оранский шиносоӣ ва муносибати нек дошт, тавассути мукотибот ва баъзан сафари эҷодии бархе аз онҳо ба Тоҷикистон наздашон масъалаи омода намудани мутахассисони ҷавонро аз ҳисоби худи намояндагони соҳибмаълумоти Бадахшон пешниҳод дошт ва пас аз гирифтани ризоияти шифоҳиашон пайи хатмкунандагони шуъбаҳои филология Донишгоҳҳои  давлатии Душанбе, хоса Институти омӯзгорӣ ба номи  Т.Г. Шевченко (ҳоло ба номи С. Айнӣ) шуд, ашхоси ҷудогонаро ё назди хеш мехонд, ё онҳоро ба донишмандони помиршиноси Русия шинос мекард.

Солҳои 1952-56 В.А. Лившитс дар донишгоҳи номбурда аз таърихи забони тоҷикӣ дарс медод ва ба бандаро  (Д. К.) ба ҷамъоварии мавод ва навиштани рисолаи курсӣ дар мавзӯи «Пешоянду пасояндҳо  дар забони шуѓнонӣ» ҳидоят намуд, ки ин боиси  шиносоии камина  бо помиршинос  ва эроншиноси  Русия  В.С. Соколова ва дертар  И.И. Зарубин гардид. В.С. Соколова солҳои 1948-49 ба гирдоварии маводи  забонҳои помирӣ  дар Хоруѓ ва солҳои 1952-53 дар Сталинобод машѓул  буданд ва ризоияти  хешро  дар

бобати тайёр намудани мутахасссисони помирзабон ба директории  Иниститути ба номи Рӯдакӣ М. Фозилов  иброз доштааст. Ҳамин буд, ки соли 1956 баъди хатми Донишгоҳи  омӯзгорӣ таҳсили аспрантура  назди кафедраи филологияи  эрон Донишгоҳи Ленинград (1957-60) ва бо роҳбарии В.С. Соколова навиштани рисолаи номзадӣ дар мавзуи  «Шеваи Баҷуви забони шуѓнӣ» ба расмият даромад. Чанде баъд Карамхудоев ва Р.Х. Додихудоев ба Ленингирад омада, яке  бо сарварии  В.С. Соколова ва дигаре таҳти  роҳбарии мутахассиси таърихи забонҳои эронӣ Сергей Николаевич Соколов ба таълифи рисолаҳои номзадии хеш пардохтаанд».

Раванди таъсиси маркази илмии омӯзиши забонҳои помирӣ ба баъзе монеаҳои сунъӣ дучор гардида буд. Дар ин бора баъдтар устод Д. Карамшоев ёдоварӣ кардааст. «Бо ибтикори Н. Маъсумӣ директории он вақтаи Иниститути забон ва адабиёт ба номи Рӯдакӣ  назди  Садорати  Академия масъалаи  таъсиси расмии шуъбаи  махсуси  забонҳои помирӣ гузошта шуд, лекин тасдиқаш  каму беш тӯл кашид, зеро он солҳои бештар дар хусуси тавҳаму иттиҳоди халқияту миллатҳо ва забонҳои онҳо сухан ронда, тадбирҳо меандешанд ва дар чунин вазъияти сиёсӣ таъсиси шуъбаи мустақили  забонҳои помири ҳатто ба гӯши помириён ҳам ба қавле намедаромад. Вале аҳли илм хуб медонист, ки таъсиси чунин марказ таъриху тамаддуни халқу миллати тоҷикро беш аз пеш пойдору устувор менамояд, чунки дар ташаккули халқи тоҷик қабл аз ҳамаи қавмҳои ба номи шарқиэронӣ: суѓдиҳо, бохтариҳо, сакоиҳо  ҳиссаи чашмгире гузоштаанд.

Бо чунин бурҳону далел президенти он вақтаи АИ Тоҷикистон  устод Муҳаммад Осимӣ, тавре ки баъдтар иқрор шудаанд, назди котиби дуюми Кумитаи марказии Ҳизби комунистии Тоҷикистон, рафиқ Ковал рафта, ризоияти шифоҳиашро перомуни пойдор сохтани маркази илмии помиршиносӣ гирифта буд».

 

 

Моҳи декабри соли 1967 бо ибтикори Д. Карамшоев дар Институти  забон ва адбиёти ба номи Рӯдакӣ сектори  забонҳои помирӣ расман таъсис ёфт, ки сарварии онро эшон ба дӯш гирифт. Ҳамзамон дар шуъбаи фолклор дар радифи созмон додани бойгонии осори мардумӣ бо ташаббуси Н. Шакармамадов ва ширкати Р. Ширинова омӯзиши фолклори мардуми Бадахшон ва созмон  додани  фонди бахши  Помир - Бадахшон  сурат гирифт.

Соли 1974 сектори забонҳои помирӣ ба шуъбаи  помиршиносӣ табдил ёфт, ки ба таҳқиқи  забон, адабиёт фолклор, таърих, этнографияи  мардуми Бадахшон такони тоза бахшид ва натиҷаҳои назаррас ба бор овард. Баъд аз таъсиси сектори забонҳои помирӣ ва шуъбаи помиршиносӣ осори зиёди илмӣ дар Тоҷикистон ба дасти нашр супорида шуд ва марҳилаи наве дар омӯзиши фарҳанги маънавии мардуми Помир оѓоз ёфт. Дар баробари ин барои тарбияи мутахассисони маҳалии забоншинос шароити мусоиде фароҳам оварда шуд.

Бори нахуст дар шаҳри Душанбе китоби бузургҳаҷми Д. Карамшоев  таҳти унвони «Шеваи Баҷуви забони шуѓнонӣ», зери таҳрири  А.К. Писарчик аз чоп баромад. Дар он сохтори садонокҳо ва ҳамсадоҳо бо корбурди асбобҳои  овозсанҷи  техникӣ ҳамаҷониба  таҳқиқ шуда, сохти граматикии  шеваи номбурда дар қиёси забони шуѓнонӣ таҳлил ёфтааст. Аз ин рӯ, пажӯҳишгарони забонҳои гурӯҳи шуѓнонию рӯшонӣ қолаби онро дар таҳлили маводи забону лаҳҷаҳои гурӯҳи номбурда татбиқ намуда, дар муддати нисбатан кӯтоҳ, омӯзиши моногафиии забонҳо ва лаҳҷаҳои ба ҳам наздики гурӯҳи шуѓнонию рӯшонӣ анҷом пазируфт.

Инчунин рисолаҳои Раҳим Халилович Додихудоев «Фонетикаи  таърихии забони шуѓнонӣ», Д. Карамшоев «Категорияи ҷинсият дар забонҳои помирӣ», М. Файзов «Забони рӯшониёни Помири Шӯравӣ», Н. Карамхудоев  «Забони бартангӣ» ба табъ расидаанд.  Солҳои 70-ум асарҳои илмии Х. Қурбонов, Т. Бахтибеков  оид  ба забону гӯишҳои  рошорвӣ ва шуѓнонӣ аз чоп баромаданд. Пажӯҳишгарон З. Мирзабдинова, Л.Р. Додихудоева,  А. Каримова, С. Хушенова, З. Миршакар, Ш. Юсуфбеков, М. Аламшоев, Ш. Мирзоев, М. Бироимшоева, Ш. Некушоева, М. Давлатмирова, П. Абдулҳамидова, М. Мамадасламов, Ш. Зоолишоева, С. Саркоров, У. Булбулшоев, С.  Алихонова оид ба масоили гуногуни гӯишҳои  Шуѓнону Рӯшон рисолаҳо номзадӣ таълиф намуданд, ки  қисмашон  ба сурати рисолаҳои алоҳида аз чоп баромаданд.

Ба омӯзишу таҳқиқи забони язгуломӣ доктори илмҳои филология профессор  И. Раҳимов  ва номзади илмҳои филология А. Алиев машѓуланд, ки солҳои охир оид ба лексика ва фразиология забони мазкур  рисолаҳо, луѓатномаҳо, дастурҳои таълимӣ ба табъ расондаанд. Аз байни помиршиносони рус дар омӯзиш, таҳқиқ  ва муаррифи  забони язгуломӣ Д. Эделман хизмати бузург кардаанд. Асарҳои ӯ «Язгулямский язык», «Язгулямского-русский словарь» маъхази  бебаҳоянд дар омӯзиши ин забон.

        

 

 

 

 

Дар таҳқиқи забону гӯишҳои  ишкошимӣ низ солҳои охир комёбиҳои зиёде ба даст омадаанд. Рисолаҳои илмии соҳибони ин забон З.О. Назарова (Системаи феъли забони ишкошимӣ) ва Н.О. Назаров  (Ибораҳои рехтаи

соматикӣ дар забони ишкошимӣ) дастраси аҳли илм гардидаанд. Имрӯзҳо ин олимон ба омӯзиши масъалаҳои гуногуни забони ишкошимӣ, аз ҷумла лексика  ва фразеологияи  он машѓул  буда, корҳои  назаррасеро ба сомон расонидаанд.

Гӯиши наздик ба ишкошимӣ, ки дар водии Санглечи Бадахшони Афѓонистон густариш ёфтааст, то солҳои охир дар эроншиносӣ дастнохӯрда буд. Ба шароити душвори кишвари ҳамсоя нигоҳ накарда, пажӯҳишгари ҷавон Ш. Юсуфбеков солҳои 90-уми асри гузашта ба минтиқаи Санглеч сафар карда, ин гӯишро мукамммал омӯхта маводи зиёдеро ҷамоварӣ намуд ва чандин рисолаву мақолаҳоро оид ба забони сангличӣ ба табъ расонд.

Таҳқиқи забони вахонӣ ҳанӯз аз охири асри XIX таваҷҷуҳи  забоншиносонро ба тарафи худ ҷалб намуд. Бо таъсиси шуъбаи помиршиносӣ ва ривоҷ ёфтани омӯзиши забонҳои помирӣ чанде аз зодагони Вахони Тоҷикистон таҳти сарварии помиршиносони рус ба пажӯҳиши савтиёту вижагиҳои  дастурӣ, таърихи феъл, хусусиятҳои  луѓавӣ пардохтанд.

Дар ин самт метавон А. Сайидмамадов (Хусусиятҳои наҳви ҷумлаи содаи забони вахонӣ), Б. Лашкарбеков (Таърихи феъли забони вахонӣ), А. Мирбобоев (Лексикаи чорводорӣ), С. Матробов  (Лексикаи бозиҳо) - ро номбар кард, ки асару мақолаҳо ба табъ расонда, рисолаҳои илмӣ ҳимоя кардаанд.

Ҳамзамон бо идомаи пажӯҳишҳо оид ба забонҳои помирӣ фолклори  ба ин забонҳо офаридашуда низ мавриди тадқиқи амиқ қарор гирифт. Дар  ин самт пажӯҳишгароне чун доктори илмҳои филология, профессор, устоди зиндаёд Н. Шакармамадов, корманди илмӣ Н. Саркоров, Р. Ширинова, Х. Қадамшоева, В. Охонниёзов, Г. Ризвоншоева, Л. Давлатбеков,                                 Н. Қурбонхонова асару мақолаҳои илмӣ таълиф намудаанд. Н. Шакармамадов мактаби фолкршиносии Бадахшонро ба вуҷуд  оварда, шогирдони зиёдеро ба воя расонидааст. Эшон беш аз 20 китобу рисола, садҳо  мақола ва гузоришҳои илмиро оид ба масоили гуногуни фолклори  Кӯҳистони Бадахшон  ба таъ расонидааст. Бо ташаббус ва ширкати ӯ чандин китобҳо ва мақолаҳои пурарзиш рӯйи чоп диданд, ки фолклоршиносии Бадахшонро поядору устувор сохтанд. Асарҳои Н. Шакармамадов  китобҳояш: «Назми халқии Бадахшон», «Рубоиёт ва сурудҳои мардуми Бадахшон», «Даргилик-жанри махсуси фолклор», «Фолклори мардуми Помир», «Зарбулмасал ва мақолаҳои сокинони Шуѓнон ва Рӯшон», «Остонҳо» ва амсоли ин ба табъ расидаанд, ки ҳар кадомашон арзиши баланди илмию маърифатӣ доранд.

Маҳз дар заминаи маҳсули фарохпаҳлӯи хеш Н. Шакармамадов соли 1997 бо таълифу чопи маърӯзаи илмӣ дар намуди автореферат ба дарёфти дараҷаи баланди доктори илми филология сазовор гардид, ки онро метавон ифтихори помиршиносон арзёбӣ намуд. Шогирдону пайравонаш В. Охонниёзов, Л. Давлатбеков, Ҳ. Тавакалов, Г. Ризвоншоева, Н. Қурбонхонова оид ба адабиёти хаттӣ ва лафзии ин минтақа тадқиқотҳо анҷом дода, рисолаҳои номзадию докторӣ ҳимоя карданд ва натиҷаҳои пажӯҳишҳои илмиашонро ба сурати рисолаҳои илмӣ ба нашр расондаанд.

 

 

Таъсиси чунин як маркази азими илмӣ мавқеи помиршиносӣ ва помиршиносони тоҷикро то ҳадде дар арсаи байналмилалӣ густариш дода, барои омӯзиши таҷрибаи онҳо донишмандони мамолики хориҷӣ паси  ҳам омадурафт доштанд. Чунончи, Нестор Свейн аз Норвегия, Ҷон Пейн аз Манчестери  Биртания, Гаор Чан аз Чин, Домник Инчучан аз Фаронса, Беате Ренҳолд ва Роналд Еммерик аз Олмон, Габриелла Ванден Берг аз Ҳолланд- Нидерландия ба Тоҷикистон ташриф оварда, ба кору бори ҳар кадоме аз пажӯҳишгарони маҳаллӣ аз наздик шинос гардиданд. Бархе аз чунин меҳмонон мавзӯи тадқиқоти хешро ба помиршиносӣ алоқаманд намуда, фаъолияташоро  дар ин ришта то кунун идома медиҳанд.  Равобити  илмию  шахсии  бархе аз номбурдагон ҳоло ҳам канда нашудааст. Чунончӣ, хонум Габриелла мадҳиясароию марсияхонии тоҷикии ҳофизони Бадахшони Тоҷикистонро мавзуи пажӯҳиши хеш қарор дода, дар ин ҷанбаи маънавиёти мардумӣ рисолаи докториро дифоъ намуд ва ҳам мақолоту китоби пурарзишро бо шарҳу тавзеҳи англисӣ чоп кунонд. Дилбохтагии донишмандро нисбат ба сарзамини Помир аз он ҳам метавон ёдрас намуд, ки ӯ забони шуѓнониро ба таври худомӯзӣ ба андозае аз худ кардааст, ки бо намояндагони  он ба таври шифоҳӣ ва хаттӣ мубодилаи афкор намояд.

Соли 2010 дар шаҳри Хоруѓ конфренсияи байналлмилалӣ ба ибтикорӣ «Бунёди забонҳои таҳти таҳдиди хатари аз байнравӣ қарор дошта» баргузор гардид, ки эътибори  баланди помиршиносии тоҷик гувоҳӣ медиҳад.

Дар конференсия намояндагони беш аз 10 кишвари дунё ширкат варзида,  оид  ба масоили матраҳшуда  фикру мулоҳизаҳои  судманд баён намуданд. Дар радифи пажӯҳишгарону коршиносони хориҷӣ помиршиносони тоҷик  низ ба маърӯзаҳо гузоришҳои илмӣ баромад карданд.

Ба туфайли соҳибистиқлол шудани Тоҷикистон омӯзиш таҳқиқ ва ҳифзи забонҳои помирӣ чун мероси фарҳангии тоҷикон дар чандин суханрониҳои Сарвари давлат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон таъкид шуда, дар сатҳи давлатӣ ба ҳифзу корбурди забонҳои Бадахшон моддаи ҷудогонаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ихтисос дода шудааст, ки  ин ба зуҳури ҳодисаи нави фарҳангӣ мусоидат намуд. Дар радифи адабиёти бадеии тоҷикзабон адабиёти помирзабони муаллифӣ рӯ ба пойдорию устуворӣ ниҳод, ки аҳамияташ барои таърихи тамаддуни халқи тоҷик ва худшиносии он хеле муҳим мебошад, чаро ки ин падидаи фарҳангӣ иқдомгузории қавмҳои ориёии шарқӣ суѓдиён, бохтариён ва сакоиёнро дар ташаккули халқу миллати тоҷик бори дигар бо арзишҳои навини фарҳангӣ зинда кард.

 

 

Н. Офаридаев –сарходими шуъбаи забонҳои помирии ИИГ АМИТ, доктори илмҳои филологӣ, профессор

 

 

 

 

 

 

ДОДХУДО КАРАМШОЕВ-АСОСГУЗОРИ МАРКАЗИ ИЛМИИ

ТАҲҚИҚИ ЗАБОНҲОИ ПОМИРӢ ДАР ТОҶИКИСТОН

 

Басо рамзист ва боиси ифтихору сарфарозист, ки имсол  90-солагии бузургдошти доктори илмҳои филология, профессор, Арбоби шоистаи илм ва техникаи Тоҷикистон, устоди зиндаёд Д. Карамшоевро гиромӣ медорем. Таъсиси ИИГ марҳилаи наве дар инкишофи омӯзиши илмии забонҳои помирӣ, фолклору адабиёт, таъриху фалсафа ва масоили иҷтимоию иқтисодӣ маҳсуб меёбад. Аз сӯи дигар таъсиси инсититути номбурда дар маркази  вилоят аз рушду нумӯи  неруҳои илмии соҳаи помиршиносӣ гувоҳӣ  медиҳад, ки дар бунёди ин маркази илмии помиршиносӣ хидмати профессор Д. Карамшоев хеле бузург буд.

Пажӯҳиш ва омӯзиши забонҳои помирии Бадахшон таърихи беш аз як қарнро дар бар мегирад. То солҳои шастуми садаи XX омӯзиши забонҳо ва гӯишҳои қадимбунёди гурӯҳи помирии Бадахшон дар хориҷи кишвар бо кӯшишу ташаббуси ховаршиносони Русия ва мамолики гуногуни Аврупо Г. Залеман, И.И. Зарубин, В.С. Соколова, М.Н. Боголюбов, Н.А. Болдирев, Л.А.Лившиц, А.Л. Грюнберг, И.М. Стелбин-Каменский (Санкт-Петербург), В.С. Расторгуева, Т.Н. Пахалина, Д.И. Эделман (Маскав), Г. Моргенстерне (Норвегия), В. Гейгер, В. Ленс, Х. Шелд (Олмон), Р. Готиё (Фронса) ва дигарон ба роҳ монда шуда буд.

Ба арсаи илм омадани Додхудо Карамшоев дар самти омӯзиши забону фарҳанги кӯҳистони Помир паёмадҳои назаррасро ба бор овард. То солҳои шастуми қарни гузашта омӯзиши илмии  забонҳои помирӣ маркази расмии худро надошт. Забонҳои помирӣ дар доираи омӯзиши забонҳои  гурӯҳи эронӣ таҳқиқ мешуданд. Адами мавҷудияти маркази алоҳидаи илмӣ ба таҳқиқу баррасии мукаммал ва тибқи нақша сурат гирифтаро таъмин намекард.

Таъсиси маркази илмиии омӯзиши забонҳо ва фолклори  Бадахшон – имкони онро муяссар сохт, ки аз ҳисоби филологҳои  маҳаллӣ, ки ин забонҳо – забонҳои модарии онҳо мебошанд, мутахассисони илмӣ тарбия ёбанд. Яке аз шарқшиносони маъруф – муҳаққиқи таърихи забонҳои эронӣ М.И. Оранский навишта буд: «Ба арсаи илм ворид гардидани гурӯҳи мутахассисоне, ки барояшон  ин забонҳо- забони модариашон мебошад, дар инкишофи ин соҳаи эроншиносӣ марҳилаи нави ояндадор маҳсуб меёбад». Суханони эроншиноси маъруф дар солҳои оянда татбиқи амалии худро ёфтанд.

Устод Д. Карамшоев солҳои аввали ба майдони ин соҳаи илм қадам гузоштани худро чунин ёдоварӣ мекунад: «Солҳои 1956-57 директори он вақтаи Иниститути забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ АФ ҶШС Тоҷикистон Муллоҷон Фозилов масъалаи  тайёр кардани мутахассисони  маҳаллиро  оид ба забонҳои помирӣ ба миён гузошт, чанде баъд ин кор дар давраи  сарвари

 

 

 

 

иниститут будани Носирҷон  Маъсумӣ  ва Абдуқодир  Маниёзов  пешбурд дошт.

М. Фозилов чун хатмкунандаи Донишгоҳи давлатии Ленинград бо эроншиносон  ва помиршиносони  ин шаҳр  И.И. Зарубин, В.С. Соколова, В. А. Лившиц, И.М. Оранский шиносоӣ ва муносибати нек дошт, тавассути мукотибот ва баъзан сафари эҷодии бархе аз онҳо ба Тоҷикистон наздашон масъалаи омода намудани мутахассисони ҷавонро аз ҳисоби худи намояндагони соҳибмаълумоти Бадахшон пешниҳод дошт ва пас аз гирифтани ризоияти шифоҳиашон пайи хатмкунандагони шуъбаҳои филология Донишгоҳҳои  давлатии Душанбе, хоса Институти омӯзгорӣ ба номи  Т.Г. Шевченко (ҳоло ба номи С. Айнӣ) шуд, ашхоси ҷудогонаро ё назди хеш мехонд, ё онҳоро ба донишмандони помиршиноси Русия шинос мекард.

Солҳои 1952-56 В.А. Лившитс дар донишгоҳи номбурда аз таърихи забони тоҷикӣ дарс медод ва ба бандаро  (Д. К.) ба ҷамъоварии мавод ва навиштани рисолаи курсӣ дар мавзӯи «Пешоянду пасояндҳо  дар забони шуѓнонӣ» ҳидоят намуд, ки ин боиси  шиносоии камина  бо помиршинос  ва эроншиноси  Русия  В.С. Соколова ва дертар  И.И. Зарубин гардид. В.С. Соколова солҳои 1948-49 ба гирдоварии маводи  забонҳои помирӣ  дар Хоруѓ ва солҳои 1952-53 дар Сталинобод машѓул  буданд ва ризоияти  хешро  дар

бобати тайёр намудани мутахасссисони помирзабон ба директории  Иниститути ба номи Рӯдакӣ М. Фозилов  иброз доштааст. Ҳамин буд, ки соли 1956 баъди хатми Донишгоҳи  омӯзгорӣ таҳсили аспрантура  назди кафедраи филологияи  эрон Донишгоҳи Ленинград (1957-60) ва бо роҳбарии В.С. Соколова навиштани рисолаи номзадӣ дар мавзуи  «Шеваи Баҷуви забони шуѓнӣ» ба расмият даромад. Чанде баъд Карамхудоев ва Р.Х. Додихудоев ба Ленингирад омада, яке  бо сарварии  В.С. Соколова ва дигаре таҳти  роҳбарии мутахассиси таърихи забонҳои эронӣ Сергей Николаевич Соколов ба таълифи рисолаҳои номзадии хеш пардохтаанд».

Раванди таъсиси маркази илмии омӯзиши забонҳои помирӣ ба баъзе монеаҳои сунъӣ дучор гардида буд. Дар ин бора баъдтар устод Д. Карамшоев ёдоварӣ кардааст. «Бо ибтикори Н. Маъсумӣ директории он вақтаи Иниститути забон ва адабиёт ба номи Рӯдакӣ  назди  Садорати  Академия масъалаи  таъсиси расмии шуъбаи  махсуси  забонҳои помирӣ гузошта шуд, лекин тасдиқаш  каму беш тӯл кашид, зеро он солҳои бештар дар хусуси тавҳаму иттиҳоди халқияту миллатҳо ва забонҳои онҳо сухан ронда, тадбирҳо меандешанд ва дар чунин вазъияти сиёсӣ таъсиси шуъбаи мустақили  забонҳои помири ҳатто ба гӯши помириён ҳам ба қавле намедаромад. Вале аҳли илм хуб медонист, ки таъсиси чунин марказ таъриху тамаддуни халқу миллати тоҷикро беш аз пеш пойдору устувор менамояд, чунки дар ташаккули халқи тоҷик қабл аз ҳамаи қавмҳои ба номи шарқиэронӣ: суѓдиҳо, бохтариҳо, сакоиҳо  ҳиссаи чашмгире гузоштаанд.

Бо чунин бурҳону далел президенти он вақтаи АИ Тоҷикистон  устод Муҳаммад Осимӣ, тавре ки баъдтар иқрор шудаанд, назди котиби дуюми Кумитаи марказии Ҳизби комунистии Тоҷикистон, рафиқ Ковал рафта, ризоияти шифоҳиашро перомуни пойдор сохтани маркази илмии помиршиносӣ гирифта буд».

 

 

Моҳи декабри соли 1967 бо ибтикори Д. Карамшоев дар Институти  забон ва адбиёти ба номи Рӯдакӣ сектори  забонҳои помирӣ расман таъсис ёфт, ки сарварии онро эшон ба дӯш гирифт. Ҳамзамон дар шуъбаи фолклор дар радифи созмон додани бойгонии осори мардумӣ бо ташаббуси Н. Шакармамадов ва ширкати Р. Ширинова омӯзиши фолклори мардуми Бадахшон ва созмон  додани  фонди бахши  Помир - Бадахшон  сурат гирифт.

Соли 1974 сектори забонҳои помирӣ ба шуъбаи  помиршиносӣ табдил ёфт, ки ба таҳқиқи  забон, адабиёт фолклор, таърих, этнографияи  мардуми Бадахшон такони тоза бахшид ва натиҷаҳои назаррас ба бор овард. Баъд аз таъсиси сектори забонҳои помирӣ ва шуъбаи помиршиносӣ осори зиёди илмӣ дар Тоҷикистон ба дасти нашр супорида шуд ва марҳилаи наве дар омӯзиши фарҳанги маънавии мардуми Помир оѓоз ёфт. Дар баробари ин барои тарбияи мутахассисони маҳалии забоншинос шароити мусоиде фароҳам оварда шуд.

Бори нахуст дар шаҳри Душанбе китоби бузургҳаҷми Д. Карамшоев  таҳти унвони «Шеваи Баҷуви забони шуѓнонӣ», зери таҳрири  А.К. Писарчик аз чоп баромад. Дар он сохтори садонокҳо ва ҳамсадоҳо бо корбурди асбобҳои  овозсанҷи  техникӣ ҳамаҷониба  таҳқиқ шуда, сохти граматикии  шеваи номбурда дар қиёси забони шуѓнонӣ таҳлил ёфтааст. Аз ин рӯ, пажӯҳишгарони забонҳои гурӯҳи шуѓнонию рӯшонӣ қолаби онро дар таҳлили маводи забону лаҳҷаҳои гурӯҳи номбурда татбиқ намуда, дар муддати нисбатан кӯтоҳ, омӯзиши моногафиии забонҳо ва лаҳҷаҳои ба ҳам наздики гурӯҳи шуѓнонию рӯшонӣ анҷом пазируфт.

Инчунин рисолаҳои Раҳим Халилович Додихудоев «Фонетикаи  таърихии забони шуѓнонӣ», Д. Карамшоев «Категорияи ҷинсият дар забонҳои помирӣ», М. Файзов «Забони рӯшониёни Помири Шӯравӣ», Н. Карамхудоев  «Забони бартангӣ» ба табъ расидаанд.  Солҳои 70-ум асарҳои илмии Х. Қурбонов, Т. Бахтибеков  оид  ба забону гӯишҳои  рошорвӣ ва шуѓнонӣ аз чоп баромаданд. Пажӯҳишгарон З. Мирзабдинова, Л.Р. Додихудоева,  А. Каримова, С. Хушенова, З. Миршакар, Ш. Юсуфбеков, М. Аламшоев, Ш. Мирзоев, М. Бироимшоева, Ш. Некушоева, М. Давлатмирова, П. Абдулҳамидова, М. Мамадасламов, Ш. Зоолишоева, С. Саркоров, У. Булбулшоев, С.  Алихонова оид ба масоили гуногуни гӯишҳои  Шуѓнону Рӯшон рисолаҳо номзадӣ таълиф намуданд, ки  қисмашон  ба сурати рисолаҳои алоҳида аз чоп баромаданд.

Ба омӯзишу таҳқиқи забони язгуломӣ доктори илмҳои филология профессор  И. Раҳимов  ва номзади илмҳои филология А. Алиев машѓуланд, ки солҳои охир оид ба лексика ва фразиология забони мазкур  рисолаҳо, луѓатномаҳо, дастурҳои таълимӣ ба табъ расондаанд. Аз байни помиршиносони рус дар омӯзиш, таҳқиқ  ва муаррифи  забони язгуломӣ Д. Эделман хизмати бузург кардаанд. Асарҳои ӯ «Язгулямский язык», «Язгулямского-русский словарь» маъхази  бебаҳоянд дар омӯзиши ин забон.

        

 

 

 

 

Дар таҳқиқи забону гӯишҳои  ишкошимӣ низ солҳои охир комёбиҳои зиёде ба даст омадаанд. Рисолаҳои илмии соҳибони ин забон З.О. Назарова (Системаи феъли забони ишкошимӣ) ва Н.О. Назаров  (Ибораҳои рехтаи

соматикӣ дар забони ишкошимӣ) дастраси аҳли илм гардидаанд. Имрӯзҳо ин олимон ба омӯзиши масъалаҳои гуногуни забони ишкошимӣ, аз ҷумла лексика  ва фразеологияи  он машѓул  буда, корҳои  назаррасеро ба сомон расонидаанд.

Гӯиши наздик ба ишкошимӣ, ки дар водии Санглечи Бадахшони Афѓонистон густариш ёфтааст, то солҳои охир дар эроншиносӣ дастнохӯрда буд. Ба шароити душвори кишвари ҳамсоя нигоҳ накарда, пажӯҳишгари ҷавон Ш. Юсуфбеков солҳои 90-уми асри гузашта ба минтиқаи Санглеч сафар карда, ин гӯишро мукамммал омӯхта маводи зиёдеро ҷамоварӣ намуд ва чандин рисолаву мақолаҳоро оид ба забони сангличӣ ба табъ расонд.

Таҳқиқи забони вахонӣ ҳанӯз аз охири асри XIX таваҷҷуҳи  забоншиносонро ба тарафи худ ҷалб намуд. Бо таъсиси шуъбаи помиршиносӣ ва ривоҷ ёфтани омӯзиши забонҳои помирӣ чанде аз зодагони Вахони Тоҷикистон таҳти сарварии помиршиносони рус ба пажӯҳиши савтиёту вижагиҳои  дастурӣ, таърихи феъл, хусусиятҳои  луѓавӣ пардохтанд.

Дар ин самт метавон А. Сайидмамадов (Хусусиятҳои наҳви ҷумлаи содаи забони вахонӣ), Б. Лашкарбеков (Таърихи феъли забони вахонӣ), А. Мирбобоев (Лексикаи чорводорӣ), С. Матробов  (Лексикаи бозиҳо) - ро номбар кард, ки асару мақолаҳо ба табъ расонда, рисолаҳои илмӣ ҳимоя кардаанд.

Ҳамзамон бо идомаи пажӯҳишҳо оид ба забонҳои помирӣ фолклори  ба ин забонҳо офаридашуда низ мавриди тадқиқи амиқ қарор гирифт. Дар  ин самт пажӯҳишгароне чун доктори илмҳои филология, профессор, устоди зиндаёд Н. Шакармамадов, корманди илмӣ Н. Саркоров, Р. Ширинова, Х. Қадамшоева, В. Охонниёзов, Г. Ризвоншоева, Л. Давлатбеков,                                 Н. Қурбонхонова асару мақолаҳои илмӣ таълиф намудаанд. Н. Шакармамадов мактаби фолкршиносии Бадахшонро ба вуҷуд  оварда, шогирдони зиёдеро ба воя расонидааст. Эшон беш аз 20 китобу рисола, садҳо  мақола ва гузоришҳои илмиро оид ба масоили гуногуни фолклори  Кӯҳистони Бадахшон  ба таъ расонидааст. Бо ташаббус ва ширкати ӯ чандин китобҳо ва мақолаҳои пурарзиш рӯйи чоп диданд, ки фолклоршиносии Бадахшонро поядору устувор сохтанд. Асарҳои Н. Шакармамадов  китобҳояш: «Назми халқии Бадахшон», «Рубоиёт ва сурудҳои мардуми Бадахшон», «Даргилик-жанри махсуси фолклор», «Фолклори мардуми Помир», «Зарбулмасал ва мақолаҳои сокинони Шуѓнон ва Рӯшон», «Остонҳо» ва амсоли ин ба табъ расидаанд, ки ҳар кадомашон арзиши баланди илмию маърифатӣ доранд.

Маҳз дар заминаи маҳсули фарохпаҳлӯи хеш Н. Шакармамадов соли 1997 бо таълифу чопи маърӯзаи илмӣ дар намуди автореферат ба дарёфти дараҷаи баланди доктори илми филология сазовор гардид, ки онро метавон ифтихори помиршиносон арзёбӣ намуд. Шогирдону пайравонаш В. Охонниёзов, Л. Давлатбеков, Ҳ. Тавакалов, Г. Ризвоншоева, Н. Қурбонхонова оид ба адабиёти хаттӣ ва лафзии ин минтақа тадқиқотҳо анҷом дода, рисолаҳои номзадию докторӣ ҳимоя карданд ва натиҷаҳои пажӯҳишҳои илмиашонро ба сурати рисолаҳои илмӣ ба нашр расондаанд.

 

 

Таъсиси чунин як маркази азими илмӣ мавқеи помиршиносӣ ва помиршиносони тоҷикро то ҳадде дар арсаи байналмилалӣ густариш дода, барои омӯзиши таҷрибаи онҳо донишмандони мамолики хориҷӣ паси  ҳам омадурафт доштанд. Чунончи, Нестор Свейн аз Норвегия, Ҷон Пейн аз Манчестери  Биртания, Гаор Чан аз Чин, Домник Инчучан аз Фаронса, Беате Ренҳолд ва Роналд Еммерик аз Олмон, Габриелла Ванден Берг аз Ҳолланд- Нидерландия ба Тоҷикистон ташриф оварда, ба кору бори ҳар кадоме аз пажӯҳишгарони маҳаллӣ аз наздик шинос гардиданд. Бархе аз чунин меҳмонон мавзӯи тадқиқоти хешро ба помиршиносӣ алоқаманд намуда, фаъолияташоро  дар ин ришта то кунун идома медиҳанд.  Равобити  илмию  шахсии  бархе аз номбурдагон ҳоло ҳам канда нашудааст. Чунончӣ, хонум Габриелла мадҳиясароию марсияхонии тоҷикии ҳофизони Бадахшони Тоҷикистонро мавзуи пажӯҳиши хеш қарор дода, дар ин ҷанбаи маънавиёти мардумӣ рисолаи докториро дифоъ намуд ва ҳам мақолоту китоби пурарзишро бо шарҳу тавзеҳи англисӣ чоп кунонд. Дилбохтагии донишмандро нисбат ба сарзамини Помир аз он ҳам метавон ёдрас намуд, ки ӯ забони шуѓнониро ба таври худомӯзӣ ба андозае аз худ кардааст, ки бо намояндагони  он ба таври шифоҳӣ ва хаттӣ мубодилаи афкор намояд.

Соли 2010 дар шаҳри Хоруѓ конфренсияи байналлмилалӣ ба ибтикорӣ «Бунёди забонҳои таҳти таҳдиди хатари аз байнравӣ қарор дошта» баргузор гардид, ки эътибори  баланди помиршиносии тоҷик гувоҳӣ медиҳад.

Дар конференсия намояндагони беш аз 10 кишвари дунё ширкат варзида,  оид  ба масоили матраҳшуда  фикру мулоҳизаҳои  судманд баён намуданд. Дар радифи пажӯҳишгарону коршиносони хориҷӣ помиршиносони тоҷик  низ ба маърӯзаҳо гузоришҳои илмӣ баромад карданд.

Ба туфайли соҳибистиқлол шудани Тоҷикистон омӯзиш таҳқиқ ва ҳифзи забонҳои помирӣ чун мероси фарҳангии тоҷикон дар чандин суханрониҳои Сарвари давлат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон таъкид шуда, дар сатҳи давлатӣ ба ҳифзу корбурди забонҳои Бадахшон моддаи ҷудогонаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ихтисос дода шудааст, ки  ин ба зуҳури ҳодисаи нави фарҳангӣ мусоидат намуд. Дар радифи адабиёти бадеии тоҷикзабон адабиёти помирзабони муаллифӣ рӯ ба пойдорию устуворӣ ниҳод, ки аҳамияташ барои таърихи тамаддуни халқи тоҷик ва худшиносии он хеле муҳим мебошад, чаро ки ин падидаи фарҳангӣ иқдомгузории қавмҳои ориёии шарқӣ суѓдиён, бохтариён ва сакоиёнро дар ташаккули халқу миллати тоҷик бори дигар бо арзишҳои навини фарҳангӣ зинда кард.

 

 

Н. Офаридаев –сарходими шуъбаи забонҳои помирии ИИГ АМИТ, доктори илмҳои филологӣ, профессор

 

 

Муфассал ...

ИНЪИКОСИ МАҚОМ ВА МУНОСИБАТ БА ФАРЗАНД ДАР ВОҲИДҲОИ ЗАБОНИ ШУҒНОНӢ                                

 

 

Таваллуди кӯдак ва расму анъанаҳои вобаста ба он қисми ҷудонашавандаи фарҳанги ҳар як халқияту миллат ба ҳисоб мераванд. Албатта, дар мардуми куҳистони Помир, ба монанди дигар мардуми дунё, се марҳилаи гузариши инсоният, ки аввалаш аз давраи таваллуд оғоз меёбад ва мавзӯи мо ҳам бевосита ба ҳамин марҳила пайванд аст, расму анъанаҳо ва боварию мамнӯъниятҳои мухталиф аз давраи гузашта то кунун бо ин давра алоқамандӣ доранд. Мақолаи мазкур ду масъалаи барои ҳар як инсон муҳимро фаро мегирад, ки ҳар дуяшон марбут ба фарзанд (ziryot) мебошанд. Аз ин рӯ тасмим гирифтем, ки мақоларо ба ду қисмат ҷудо намоем. Дар қисмати аввали мақола ифодаҳое таҳти таҳлил қарор гирифтаанд, ки муносибати мардуми куҳистон нисбат ба таваллуди фарзанд ва нисбати безурётӣ, инчунин анҷом додани расму анъанаҳои гуногун бо мақсади фарзандор шуданро инъикос мекунанд. Қисмати дуюми мақола ифодаҳоеро дар бар мегирад, ки аз рӯи таҳлили онҳо мавқеи фарзанд дар оила, ё ба таври фардӣ мавқеи писар ё духтар дар оилаи сокинони Шуғнону Рӯшон бараъло намоён мегардад. Бахши мазкур расму анъанаҳои вобаста ба таваллуд замони аз ба хонаи шавҳар овардани арӯс ва тамоми марҳилаи ҳомиладориро дар бар мегирад. Вале аксарияти ин русум аз маросими хостгории духтар оғоз ёфта то арафаи тӯй ва тамоми марҳилаи тӯйро фаро мегиранд.

Тоҷикони Помир ба монанди дигар халқиятҳо нисбат ба таваллуди фарзанд меҳри беандоза доранд. Таваллуди фарзанд, писар бошад ё духтар, доим бо хурсандӣ пазируфта мешавад, вале безурётӣ баъзан боиси харобшавии оила мегардад. Вале, бояд зикр кард, ки аз давраҳои гузашта ва то ҳол дар мардуми Шуғнону Рӯшон муносибат ба зани безурёт мухталиф мебошад ва на ҳама вақт оилаҳо аз ҳамдигар ҷудо мешуданд. Бо сабабҳои гуногун, яъне хешутаборӣ, писанд омадани хулқу атвори духтар ба хонаводаи шавҳар, ё муҳаббати зиёд доштани зану шавҳар ба ҳамдигар ва ғ. оилаашонро вайрон намекарданд.

Аз давраҳои пеш гузаштагони сокинони Помир фарзандро savȝa-i Xuδoy медонистанд ва наёфтани фарзандро дар аксарияти мавридҳо ба хости Худо ҳавола мекарданд. Вобаста ба ин муаррихи шинохта Қаландаров Т. қайд кардааст, ки “сабабҳои бефарзандӣ дар мардуми Помир мухталиф буданд – чӣ фавқуттабиӣ, яъне хости Худо ва чӣ таъсири руҳҳои бадӣ” [4. 284]. Дуо бо мазмуни tamā xůnāndi doyim-aϑ kūdak šīntow (sado) vidat, tama garginūẋā tamā ziryot-en-at nabīra-yen viyen ‘бигзор дар хонаатон доимо хандаи (садо) кӯдак шунида шавад, фарзандон ва набераҳоятон шуморо иҳота кунанд” махсус барои навхонадорон дар мардуми тоҷикони Помир роиҷ ҳаст ва ҳатман ба ҳайси табрикот хонда мешавад. Чун дар фаҳмиши мардуми куҳистони Помир фарзанд savӡa-i Xuδoy “сабзаи Худо” дониста мешавад, дар муносибат ба вай то як андоза боэҳтиёт буданро тақозо мекунад. Кор фармудани як қатор таҳқирҳо ба монанди tarakmārg, juwůnamarg, bebarakat ва ба монанди инҳо нисбат ба фарзанд дар забони шуғнонӣ табу ба ҳисоб меравад. Чаро ки кӯдак худ фаришта аст ва дар канораш фариштаҳои зиёд дорад, ки ӯро эмин нигоҳ медоранд ва тибқи боварии мардум, фариштаҳо ҳам аз дуову суханҳои бад ва ҳам нек дуо мегиранд. Аз ин сабаб, мардуми Шуғнон боварӣ доранд, ки як таҳқир ё як дуои бади падару модар ё одами калонсол метавонад бо дуо гирифтани фариштаҳо кӯдакро ба ҳалокат расонад ё дар зиндагӣ ба бадбахтию нокомӣ ӯро дучор гардонад.

 Тибқи боварии тоҷикони Помир анҷом додани амалҳои зиёди дорои хусусияти сеҳромез баҳри хушбахтии навхонадорон ва барои фарзанддор шудани онҳо мусоидат мекунанд. Баъзе амалҳо, ки махсусан ба соҳиби фарзанд шудани навхонадорон равона гардидаанд, дар арафа ва дар давоми тӯй иҷрои онҳо дар ин мардум ба ҳукми анъана даромадаанд. Масалан, дар мардуми Шуғнону Рӯшон як маросими муҳим, ки чанд рӯз қабл аз тӯй дар хонаи арӯс баргузор мегардад, бо номи jůmaburůn “ҷомабурон” маълум аст. Чун анъана ҳангоми ба назди занони даъватшуда овардани либосвории арӯс, ки аз рӯи анъана дар ғалбел гузошта мешаванд, дар таги он ширинӣ ё меваи хушк мегузоранд. Тибқи фаҳмиши қадимаи мардуми куҳистон ғалбел ба серфарзандии арӯсу домод “niwenc-at ẋůnči” мусоидат мекунад ва меваҳои хушкшуда нишонаи меҳру муҳаббати покро ифода мекунанд [6. 102]. Муҳаққиқ Қаландаров Т. амали пош додани ширинию меваи хушкро баъди пӯшондани либоси арӯсию домодӣ аз сари онҳо ба маънои соҳиби насл гардидани навхонадорон шарҳ додааст [5.с. 40]. Бояд қайд кард, амалҳои вобаста ба маросими тӯй аксаран танҳо хоси мардуми Шуғнон набуда, монандии ин русум дар дигар сокинони Помир (Вахон Рӯшон, Язгулом ва диг.), ҳамчунин дигар тоҷикони куҳистон роиҷ аст [2.  182-184].

Одатан дар анҷом додани аксарияти маросимҳои тӯй дар мардуми Шуғнон мавқеи зани серфарзанд нуфуз доштааст. Пештар либосвории арӯсро, ки дар маросими jůmaburůn “ҷомабурон” барои пора кардану дӯхтани он занонро даъват мекарданд, афзалияти пора кардани  либосвориро аввалан ба зани серфарзанд ва дар ҳаёти оилавӣ хушбахт медодаанд. Хусусияти сеҳромезии ин амал дар гузаштани сифатҳои зани серфарзанд ба арӯс “niwenc” ҳувайдо мегардад. Табиати сеҳромези гузаштани сифату хислатҳои зани серфарзанд ба арӯс (niwenc) дар амали андохтани бистари шаҳмарду арӯс дар шаби аввали тӯй аз тарафи зани серфарзанд, ки таърихнигор Қаландаров Т ба ин ишора кардааст [5. 40],  низ аён аст.

Ифодаи “kaẋt (žindam) ar niwenc bīrej γīptow” дар бистари арӯс гандум пошидан’ маънои ба монанди гандум сарсабз шудан, яъне соҳиби фарзанд шудани  навхонадоронро мефаҳмонад. Ин расм дар арафаи тӯй, дар хонаи арӯс ҳангоми бастани бистари арӯсӣ ба ҷо оварда мшавад ва то кунун дар байни сокинони Шуғнон роиҷ ҳаст, вале дар бисёр ҷойҳо ба ҷои гандум биринҷро истифода мекунанд.

Ифодаи “niwenc důmān-ti kūdak ribīdow” (сари зонуи арӯс гузоштани кӯдак) амалеро нишон медиҳад, ки дар давоми тӯй, дар хонаи шаҳмард анҷом дода мешавад ва тарзи иҷрои он чунин аст. Ҳангоми арӯсро ба хонаи шаҳмард овардан, баъди рӯяшро кушодан “pīc-pat čīdow”, кӯдак (хосатан писарбача)-и ширмакро сари зонуи арӯс ва баъдан шаҳмард мешинонанд, бо мақсади он ки оилаи онҳо бефарзанд набошад ва ба зудӣ соҳиби фарзанд шаванд, ки ин амал низ инъикоскунандаи таъсири сеҳронаи кӯдак ба арӯсу домод мебошад. Ба ҳамин монанд расму анъанаҳо дар халқҳои дигар низ роиҷ будааст. Г. А. Гаҷиев –таърихшинос, дар бораи русуми тоисломии мардуми Доғистон, дар тасвири русуми ҳаёти оилавӣ-маишии ин халқият ҳамин расмро қайд кардааст, ва онҳо танҳо писарбачаро афзалтар дониста, сари зонуи арӯс мешинонданд, то ки давомдиҳандаи насл, яъне писар таваллуд гардад [3. 59]. 

Ҳангоми кушодани рӯйи арӯс ба истилоҳи забони шуғнонӣ pīcpatčīd, аз камон-ғӯлак ва химчаи дарахти баҳрадор истифода мекарданд. Муҳаққиқ Юсуфбекова З. камонғӯлакро ҳамчун ашёи рафъкунандаи бадӣ ва чӯби дарахти баҳрадорро рамзи сернаслӣ, серҳосилӣ маънидод кардааст [6.130].

Аз ин бармеояд, ки аслу моҳияти хонадоршавӣ асосан барои давом додани насл хеш мебошад. Ва мардуми Шуғнон барои ба ин хушбахтӣ ноил гардидан, расму анъанаҳои гуногунро, ки фарогири тамоми маросими тӯй ҳастанд, ба ҷо меовардаанд. Ҳарчанд то гузаштаи начандон дур мардум аз воситаҳои тиббӣ дур будаанд, вале мувофиқи фаҳмишу дарки ақлониашон аз усулҳои мардумӣ ва ҳар гуна амалҳои сеҳрона истифода бурда бисёр муваффақ ҳам шудаанд. Ба ҳамин маънӣ муҳаққиқон чунин мешуморанд : «барои инсони на аз беморӣ ва на аз ҳодисаҳои табиат ҳимояшуда, сеҳргароӣ бо усулҳои худ як дифои хаёлиро эҷод мекард» [3, 73]. Чун мардуми куҳистони Помир бо деҳаҳои дурдасташ аз ёрию мадади тиббӣ дар канор буданд, шояд маҳз ҳамин ҷиҳат вобастагии маросимҳо (таваллуд, тӯй ва мотам)-ро бо амалҳои сеҳрангез ва боварию эътиқод ба онҳо пурқувват гардонидааст.

Дар кисмати дуюми мақола тавре иброз доштем, бо таҳлили чанд ифодаҳои забонӣ муносибати мардуми Шуғнон нисбат ба фарзандро нишон диҳем. Фарзанд “ziryot” дар ҳаёти ҳар як падару модар умеди зиндагӣ, мояи хушбахтии оила ҳаст. Ба ду узви муҳимми инсон dīdā ‘дида, чашмон’ ва jigār ‘ҷигар’ шабоҳат додани фарзанд дар забони шуѓнонӣ беасос нест. Дида, ки ҳаммаънои калима чашм аст, узви биниши инсон ва ҳайвон мебошад [7. 543]. Ҷигар яке аз узвҳои дарунии бадани инсон ва баъзе ҳайвонҳо, ки ҳосилкунандаи заҳра мебошад ва барои таъмини мубодилаи моддаҳо дар бадан хизмат мекунад [7. 590]. Пас, вазифаи ин ду узв дар ҷисми инсон ниҳоят муҳим аст ва бо нуқс доштани онҳо ҳаёти инсон заифу бетароват мегузарад. Шояд фарзандро ҳам ба ҳамин ду узви инсон нисбат додан ба ҳамин мақсад бошад, ки оилаи бефарзанд ноқису бадбахт аст. Мавқеи истифодаи dīdā ҳамчун фарзанд дар забони шуғнонӣ маҳдуд ва муайян аст ва дар шаклҳои mu yi (δu…) dīdā “як (ду...) дидаи ман”, Xuδoy-I mu-rd δu (yīw…) dīdā δoδj “Худо ба манд у (як...) дида додааст”, as xu dīda-yen ris-um  “аз дидаҳоям монам” истифода мешаванд. Ин воҳидҳоро шахс дар вақти собит кардани ҳаққияташ, ки нисбат ба сухан ё кирдораш нобоварию шубҳа доранд, кор мефармояд. Яъне ин маънои онро дорад, ки барои падару модар фарзанд аз ҳама азизу муқаддас аст ва савганд хӯрдан ба фарзанд далели бегуноҳию растагории шахсро исбот мекунад.

Вобаста ба jigār “ҷигар” дар забони шуғнонӣ  воҳидҳои забонии jigar-sūxtā jigār-sūz “ҷигарсӯхта”, jigār cirafct-ow “сӯхтан, сӯзиши ҷигар”, jigār kānd sidow “ҷигарканд шудан” jigār zarδov sidow “ҷигар зардоб шудан” ва ғ., мавриди истифода ҳастанд, ки мафҳуми аз фарзанд ҷудо шудан, ё аз миён рафтани фарзандро баён мекунанд. Як хусусияти ҷигар ҳамчун узви биологии инсон дар он аст, ки вай хосияти худбарқароркунӣ дорад, аммо чун фарзанд аз миён меравад, ҷигар дигар ин хусусиятро аз даст медиҳад, ки ифодаҳои мазкур далели ин ақида мебошанд. Матн: odam-and di wi dod-at nān tar pāli sut, yi andům-i wi cirafct, wi ziryot di tar pāl-i sut wi jigār zarδov sut... mund-en δu ziryot as miyůn andoyd, jigar-suxtā-yum sat, mu jigār ik šič fuk zarδov-and… агар падару модари шахс аз миён раванд ягон андоми вай месӯзад, агар фарзанд аз миён равад, ҷигараш зардоб мешавад... ду фарзанди ман аз миён хестанд, ман ҷигарсӯхта шудам, ҷигарам ҳозир ҳамааш зардоб аст [Мамадпаноева Назархотун (с.т. 1940, истиқоматкунандаи ш.Хоруғ].

Тавре қайд кардем, дар забони шуғнонӣ барои ифода кардани фарзанд калимаи решагии ziryot кор бурда мешавад. Вобаста ба ин калима дар забони шуғнонӣ ифодаҳои маҷозии маъмул роиҷанд, ба монанди ziryot xu dod-at nān dawlat ‘фарзанд давлати падару модар’ ziryot dod-at nān boygari “фарзанд бойгарии падару модар”. Ин ифодаҳо фаҳмиши мардуми Помири Ғарбӣ, бахусус, шуғнониёнро оиди беҳтарин бойигарии дунё шумурдани фарзандро инъикос карда, мақоми кӯдакро дар доираи оила ва ҳам ҷамъият нишон медиҳанд.

Баъзе ифодаҳои дигар дар забони шуғнонӣ муҳиммияту афзалияти таваллуди писар дар оиларо нишон медиҳанд. Дар забони шуғнонӣ писарро бо калимаи puc ифода мекунанд. Ифодаи puc xu dod/tāt‘писар - меросхӯри падар’ хусусияти иҷтимоӣ дошта аз маънои ифода аён аст, ки мероси падарию бобоӣ, ки асосан замину чорворо дар бар мегирифт, дар мардуми Шуғнон аз қадим ба писар гузаштааст. Ифодаи mardina čīd-and ẋā-sitan “мард дар хона шаҳсутуни хонадон” дар фарҳанги мардуми Помир мавқеи мард дар оила ва мартабаи баланд доштани онро дар хонадон нишон медиҳад. Чунки дар хонаи урфии Бадахшонӣ шаҳсутун сутуни асосӣ ҳисоб меёбад ва писар (мард)-ро маҳз ба ҳамин сутун шабоҳат медиҳанд, ки вай асоси хонадон аст. Муҳаққиқ  З. Юсуфбекова ҳам дар ин бобат қайд кардааст: “... чунин мешумориданд, ки писар дар натиҷа сардори оила мегардад, пуштибони оила, ворис ва давомдиҳандаи насл –“bunyod” дониста мешавад [6. 75]. Ба ҳамин монанд ифодаи mardīnā xůnāndi peδokun “мард дар хона пайдокунанда” вазифаи ва мартабаи баланди писарбача/мард дар хонадонро нишон медиҳад ва ба мард ҳамчун пайдокунандаи ризқу рӯзии хонадон нигоҳ мекарданд.

Ифодаи puc xu dod-at nān narvůnd senīj/narvůnd-yosīj ‘писар бардоранда /барандаи нардбони падару модар’ маншаи исломӣ дорад ва ин дар бисёр халқиятҳо роиҷ аст, ки ҳангоми аз дунё рафтани падару модар вазифаи писар аст, ки дар қатори аввал истода нардбон (тобут)- и падар ё модарашро бардорад. Ба ҳамин маъно ифодаи yi narvůnd-senīj-aϑ-en xurd ca vūγj-at “як нардбонбардорро аққалан барои худ таваллуд мекарданд” аз ноумедии оила барои соҳиби писар нашуданро ифода мекунад. Дар хусуси ин масъала муҳаққиқи шинохтаи рус М.С. Андреев ҳам ибрози назар кардааст. Вай дар фарҳанги мардуми водии Хуф нишон додааст, ки ҳоҷати падар ба таваллуд шудани писар дар ин мардум афзалият дорад. Чунки падар писарро ёрдамчии хона, давомдиҳандаи насл ва меросхӯри падар мешуморид [1. 46]. Ба ҳамин монанд ибораи pīc-ti sit pitêwij “хокро ба рӯйи (майит) партоянда” ҳам хусусияти динӣ дошта, яке аз вазифаҳои ҷонии писар ба шумор меравад. Маънии ин ибораҳо дар он аст, ки агар дар оила писар таваллуд гардад, хусусан падар худро бекасу танҳо ҳис намекунад. Ин амал дар забони шуѓнонӣ бо чунин ифода баён карда мешавад: puc di tund vud, be kas-at kasotat nist “агар писар дошта бошӣ, бекасу касот нестӣ”.

Барои ифода кардани духтар дар забони шуғнонӣ калимаи rizīn истифода мешавад. Дар забони мардуми шуғнон чунин ибораҳое, роиҷ ҳастанд, ки истифодаи онҳо танҳо нисбат ба духтар аст ва бо ин ифодаҳои мардумӣ мақоми духтар дар оила муайян карда мешавад. Ибораҳои rizīn – mardumand “духтар аз они мардум”, rizīn mardum bāẋ “духтар насибаи мардум”, rizīn vaj  bāẋ “духтар насибаи берун” rizīn půn-ti tuẋā “духтар дар роҳ тӯша аст”дар забони шуғнонӣ маънои муваққатӣ будани духтар дар хонаи падару модарро ифода мекунанд, яъне духтар – ҳамчун фарзанд дар хонаи падарӣ ба ҳайси меҳмон аст. Падару модар духтарро бо умед калон мекунанд, вале ӯ хоҳ нохоҳ ба хонадони дигар меравад ва соҳиби хонаву дари дигар мешавад.

Ҳамин тариқ аз таҳлили ифодаҳои мазкур бармеояд, ки мардуми куҳистони Помир таваллуди фарзандро фоли нек медонистаанд, хушбахтию осоиштагии оиларо дар фарзандор шуданд меҳисобидаанд. Аз таҳлили ифодаҳои мазкур чунин хулоса баровардан мумкин аст, ки ҳарчанд мардуми Шуғнон нисбат ба таваллуди фарзанд, духтар бошад ё писар, як хел муносибат доранд, вале ифодаҳо нишон медиҳанд, ки афзалияту бартарият ва хоҳиши писардор шудани, хусусан падар бараъло ҳис карда мешавад.

Адабиёт:

1. Андреев М. С. Таджики долины Хуф (Верховья Аму -Дарьи) Вып 1. /М.С.Андреев - Сталинабад: Из-во Академии наук Таджикский ССР, -1953. –522 с.
2. Булатов А.О. Пережитки домонотеистических верований народов Дагестана в Х1Х - начале ХХ века. /Булатов А.О. Махачкала: Дагкнигоиздат, 1990. – 266 с.
3. Гаджиев Г. А. Доисламские верования и обряды народов Нагорного Дагестана./ Гаджиев Г. А.  Москва: «Наука» 1991. - 182 с.
4. Қаландаров Т. С. Шугнанцы. (Историко-этнографическое исследование). Институт этнологии и антропологии РАН. / Қаландаров Т. С. Москва: 2004, -476 с.
5. Каландаров Т.С. Магия в семейно-бытовой обрядности шугнанцев/ Каландаров Т.С. Этнос и культура, 2001 г., ЭО, № 1, с. 39-52.
6. Юсуфбекова З. Семья и семейный быт шугнанцев конец ХIX – начало XX века. Институт этнологии и антропологии РАН. /Юсуфбекова З. Москва: 2015г. 220c.
7. Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ. Ҷ.2, Душанбе: 2008.-944 с.

 

НАЗАРШОЕВА ЧИЛЛА - мудири шуъбаи забонҳои помирии Институти илмҳои гуманитарии ба номи Б. Искандарови АМИТ

акс: https://aussiedlerbote.de/2021/09/deti-v-germanii-bolshoe-rukovodstvo-dlya-roditelej/ 

 

Муфассал ...

КӮДАК АТОИ ХУДОВАНД АСТ (БАХШИДА  БА  РӮЗИ ҶАҲОНИИ ҲИФЗИ КӮДАКОН)

 

Дар фарҳанги халқи тоҷик аз ҷумла тоҷикони кӯҳистони Бадахшон мақому манзалати кӯдак хеле баланд аст.   Ҳанӯз солҳои 1898-1899 шарқшиносӣ маъруфи рус А. А. Семёнов ба ин масъала диққати хоса дода дар мақолаи худ “Отношение к детям у горных таджиков” онро хеле хуб баррасӣ намудааст. Семёнов махсусан қайд кардааст, ки мақому манзалати  фарзанд дар миёни кӯҳистониён хеле баланд аст. Онҳо бо фарзандони худ муносибати хеле хуб доранд, кӯшиши зиёд мекунанд ки фарзанди худро дуруст тарбият кунанд.  Дар тасаввурот ва эътиқоди мардуми Бадахшон фарзанд атои Худованди буда нисбати он чунин ибораҳо “фарзанд сабзаи Худо” (savӡa-i Xuδoy ),  “фарзанд атои Худо аст”  (zi ryot –atoyi Xudowand) , “кӯдак фаришта аст- чунки ӯ бегуноҳ аст  ”, “фарзанд давлати падару модар аст”, “фарзанд  ду дидаю ҷигарбанд (jigār ‘ҷигар’) аст”, “писар - меросхӯри падар аст”, “писар бардорандаи нардбони падару модар аст”,  “писарбача-мард дар хона шаҳсутуни хонадон аст”, “писарбача ганҷи хона аст”, “писар давомдиҳандаи наслу авлод аст” ,  “духтарина тӯшаи роҳ аст” “писар бошад бача бошад ҳарду атои Худованданд” ва ғайра кор мефармоянд.

Аз ин хотир замони пеш гарчанде, ки барои пешгирӣ кардани фарзанди зиёд чора андешидан доштанд  сади роҳи таваллуд кардани кӯдак намешуданд ва таваллуд шудани ҳар як кӯдакро атои Худовандӣ мешумурданд ва чунин мегуфтанд “Худо агар фарзанд диҳад, ризқу рӯзиаш ҳамроҳи вай аст”.

Дар фарҳанги мардумиБадахшон  ба хотири фарзандор шуани арӯсу домод  дар маросими туйашон чандин расму оинҳои рамзомез ва сеҳромез мегузаронанд.   

Баъд аз туй волидайни арӯсу домод дар “Худо-гӯю дуо-гӯи” онанд, ки фарзандонашон соҳиби фарзанд шаванд.   Тибқи тасаввуроти мардум падид омадани кӯдак дар батни модар (яъне ҳомиладор шуданаш) низ хости Худо ва атои Худо аст.  

 

    Дар падид омадани кӯдак дар батни модар ва то 9 моҳ рушду такомул ёфтани ӯ, дар миёни исмоилиён аз ҷумла дар ақидаҳои Н. Хусрав баръало дида мешаванд. Тибқи таълимоти Н. Хусрав ва дигар исмоилиён тифл-кӯдак ва умуман қолаби одам бо амри Худованд аз чор аносир падид меояд ва ҳангоми инкишоф аз ҳафт сайёра қувват мегирад.

Аз ашъори Н. Хусрав бармеояд, ки то ин марҳила яъне то дар раҳми зан ҷойгир шудани нутфаи мард бо амри Худованд як гурӯҳи “ходимони хидмат” вазифаи худро ба итмом мерасонанду, марҳилаи дигар марҳилаи ҳомиладории зан ва тарбияи кӯдак дар батнаш оѓоз меёбад, ки дар ин марҳила бо амри Худованд  “ходимони дигар” омада вазифаи худро иҷро мекунанд. “Чун ба амри Холиқи олам ходимони хидмат ба ҷо оваранд ва полуда пок шуд ва дар машима қарор гирифт, ходимони дигар биёянд ва ӯро тарбият кунанд, чуноне ки ҳазрати Пир Носири Хусрав “Андар фитрати инсон” боз фармудааст:

           В-аз он пас дар машима хун, ки афтод,

                                Фикандаш Устоди чархи бунёд.

                                 Зуҳал як моҳ ӯро тарбият кард,

             Дуввум маҳ Муштариаш тақвият кард.

    Бишуд моҳи севвум Баҳром ёраш,

   Чаҳорум моҳ Хур суратнигораш.

    Чу аз Хуршеди тобон зиндагӣ ёфт,

      Дар он ҷо қуввати ҷунбандагӣ ёфт.

        Маҳи панҷум  кунад Зӯҳра варо кор,

    Уторид бошадаш моҳи шашум ёр.

Ба ҳафтум моҳ ӯро Моҳ бошад,

   Ба ҳаштум з-ӯ Зуҳал огоҳ бошад.

           Дар он зиндони танг андар кашокаш,

                          Бувад ҷойаш миёни обу хун х(в)аш.

                                    Пас аз нӯҳ моҳ Зодӯши ҳуҷаста,

                                     Бурун орад варо з-он роҳи баста.

Аз абёти Н. Хусрав бармеояд, ки дар моҳи якум кӯдаки дар батн будаашро Зуҳал тарбият мекунад. Дар моҳи дуввум Муштарӣ, дар моҳи сеюм Баҳром, дар моҳи чорум Хур (Хуршед), дар моҳи панҷум Зӯҳра, дар моҳи шашум Аторид, дар моҳи ҳафтум Моҳ (Қамар), дар моҳи ҳаштум Зуҳал кӯдаки дар батнбударо тарбият мекунанд.

Ва моҳи ҳафтум дар тарбияти Қамар бошад ва шояд, ки дар ҳафт моҳагӣ мутаваллид шавад ва умр ёбад ва бузург шавад. Агар дар ҳашт моҳагӣ мутаваллид шавад бақо наёбад чаро, ки моҳи ҳаштум дар тарбияти Зуҳал бошад ва Зуҳал сарду хушк аст ва табиати мавт дорад ва наҳси акбар аст [Мирот-ул-Муҳаққин,1970 с.51].

Ва дар моҳи нуҳум (бештар бақо ёбад аз он ки) дар тарбияти Муштарӣ бошад ва Муштарӣ гарм ва тар аст  ва саъди Акбар аст ва бар мизоҷи ҳаёт дорад.

Дар моҳи ҳаштуму нуҳум Зуҳал ки сайёраи якуму  Муштарӣ ( сайёраи дуюм буд дар даври дуюм такроран меоянд.   

Мувофиқи ақидаи Н. Хусрав дар моҳи чорум дар кӯдак қуввати ҷунбандагӣ пайдо мешавад.

    Чаҳорум моҳ Хур суратнигораш.

      Чу аз Хуршеди тобон зиндагӣ ёфт,

      Дар он ҷо қуввати ҷунбандагӣ ёфт.

 Аз навиштаҳои Н. Хусрав бармеояд, ки қуввати ҷунбандагӣ дар тифли дар батнбуда, аз Хуршед падид меояд. Дар дигар асарҳои асримиёнагии исмоилиён низ чунин ақида дида мешавад. Чунончӣ дар “Офоқнома” омадааст. “Бидон ки фарзанди одам дар вуҷуди модар чаҳор моҳа мешавад аз гӯшт ва пӯст ва устухон ва рагу пай ва ҳафт андоми ӯ дуруст мешавад ва баъд аз чаҳор мо ҷон дар ҷисми одам меандозанд” [Офоқнома, 1970 с.19].

   Тибқи тасаввурот ва эътиқоди мардуми Бадахшон кӯдак атои Худовандӣ аст, аз ин хотир  замоне, ки фарзанд таваллуд меёбад ӯро Додаи Худо (Додихудо) ё Худо дод (Худодод), Худоназар, Назархудо, Мавлоназар, Мавлодод ва ѓайра номгузорӣ мекарданд.  Сокинони  Бадахшон бо фарзандашон ҳамчун додаи Худо муносибат мекарданд ва кӯшиш мекарданд, ки ӯро ҳамчун инсон аз ҳар гуна офату балоҳо ва дигар қувваҳои баъд муҳофизат намоянд то ки дигар оламҳо  онро ба олами худ набаранд.

Хатару таҳдиди калон барои тифли навтавлидёфта то 3, 7 ва  40- рӯз аст. Ин яке аз давраҳои асоси ва марҳилаи вазнини гузариш аст. Тибқи тасаввуроти мардум дар ин давра  ба кӯдак хатарҳои зиёд таҳдид мекунанд. Аҷдодони гузаштаи мо бо иҷро кардани чандин расму оинҳо кӯдакро аз ҳаргуна хатарҳо эмин медоштанд.  

Муҳаққиқон ин намуди хатарҳоро ба қайд гирифта роҳҳои бартараф кардани онҳоро тавассути иҷрои расму оинҳо муфассал нишон додаанд (ниг: Зарубин, 1927.-с.361-370; Андреев 2020,-с.53-77; З. Юсуфбекова 2015.-с.61-99: Ч. Назаршоева, 2022.)

Хулоса, дар фарҳанги мардуми Бадахшон вақте ки қудак таваллуд меёбад ӯро аз Худо ҳамчун амонат бо иҷро кардани расму оинҳои хос қабул мекунанд, вақте ки қудак калон шуда мард мегардад маросими тӯйашро мегузаронанд ва ӯро Кахудо меноманд ва вақте ки ба камол расида мевафтад барояш маросими кафну дафн гузаронда  амонати худро боз ба Худо медиҳанд. Хулоса, аз Худо, Кадхудо ба Худо.

 

 

 ШОИНБЕКОВ А –   мудири шуъбаи таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б.Искандарови АМИТ

 

 

Муфассал ...