Мавзӯи лексикаи шарқи эронӣ дар осори хаттии порсии дарӣ аз охири асри XIX таваҷҷӯҳи эроншиносонро ба худ ҷалб карда меояд. Бори нахуст пиромуни ин масъала П.Ҳорн изҳори ақида намуда, вожаҳои мансуб, бо ҳамсадои в-ро (фав «санам, бут» фивидан «дӯшидан»), ки дар осори хаттӣ дучор меоянд, марбут ба забонҳои шарқи эронӣ медонист.

    Бархе аз вожаҳои иқтибосии забони суғдӣ мавриди омӯзиши Р. Готё қарор гирифтаанд. Масъалаи иқтибоси вожаҳои суғдӣ ба порсии дарӣ дар мақолаи алоҳидаи Б. Ҳеннинг баррасӣ шудааст. Вай 50 вожаи суғдиро дар осори хаттии асрҳои миёна муайян намуда, аз ҷумла, нағз, оғоз, паланҷ, poғ, пасванди фом барин воҳидҳои луғавӣ ва грамматикӣ, ки имрӯз ҳам дар забони тоҷикӣ корбурди васеъ доранд, чун иқтибосҳои забони суғдӣ ба қалам медиҳад.2

    В.И.Лившис низ пиромуни вожаҳои суғдӣ мақолаи алоҳида таълиф намуда, ба хулосае меояд, ки дар ашъори Рудакӣ 30 кали.маи суғдиасл истифода шуда, як дарсади тамоми воҳидҳои луғавии ашъори боқимондаи шоирро ташкил медиҳанд. 3

    Устод А.Л.Хромов низ дар ин мавзӯъ мақолаҳо нашр кунондааст, ки дар он калимаҳои осори хаттии аҳди Рӯдакиро бо лексикаи лаҳҷаҳои тоҷикии водии Зарафшон муқоиса намуда, дар гӯишҳои кунунии ин минтақа хусусияти умумиистеъмолӣ доштани вожаҳои зеринро таъкид мекунад: ҷалқӯза, варс, тарвинҷ, пада, хилм, олуғда, жи, муғак ва ғайра.4

    Лозим ба ёдоварист, ки мавзӯи лексикаи шарқи эронӣ дар осори хаттии порсии дарӣ аксаран дар муқоиса бо маводи забони суғдӣ, забони яғнобӣ ва лаҳҷаҳои тоҷикии водии Зарафшон баррасӣ шудааст.

Мавриди истифода қарор дода шудани маводи забонҳои дигари шарқи эронӣ метавонад дар таъин намудани вижагиҳои иқтибоси вожаҳои шарқи эронӣ ба забони адабии форсӣ-тоҷикӣ кумак расонад.

Аз мутолиаи «Фарҳанги ашъори Рӯдакӣ» 6 (мураттиб Амон Нуров) ба хулосае омадем: як қатор вожаҳои ашъори Рӯдакӣ, ки дар забони адабӣ ва лаҳҷаҳои имрӯзаи тоҷикӣ аз истеъмол баромадаанд ё камистеъмоланд, дар забону гӯишҳои Помир дорои корбурди васеъ буда, аз лиҳози шаклу маънӣ тафовути начандон калоне доранд.

    Дар мақола кӯшише ба харҷ додем, то чанде аз ин вожаҳоро дар муқоиса бо маводи забонҳои дигари эронӣ аз назари таърихиву этимологӣ, баррасӣ намоем.

1. Вид/Виз

          Умре, ки мар туро сармоя,

          Вид асту корҳост бад ин зорӣ.

    Дар «Луrати Фурс» вожаи вид чунин шарҳ дода шудааст: вид ё вед гум аст ва видо/ведо низ rӯянд. Дар «Бурҳони қотеъ» инчунин ба маънии кам низ шарҳ ёфтааст, ки ба шакли навишти калима дар хати форсӣ вобаста аст: «ба маънии кам бошад, дар муқобили бисёр ва ба маънии гум дар баробари пайдо ҳам ҳаст ва ба маънии чора ва илоҷ ҳам гуфтаанд. «Вед бо касраи аввал бар вазни бед ба маънии вед аст, ки гум, нопайдо ва дур андохта бошад.7 Дар «Луғати Фурс» барои ведо дар ифодаи ин маънӣ байте аз Дақиқӣ оварда мешавад:

         Амиро, ҷони ширин барафшонам,

         Агар ведол шавад пайкори умрам.

    Бояд ёдовар шуд, ки барои ифодаи маънии «гум шудан», «нопайдо гаштан» дар «Бурҳони қотеъ» шакли дигари ин вожа оварда шудааст: видидан «бо фатҳаи аввал бар вазни гардидан ба маънии гум шудан ва нопайдо гаштан ва нуқсон кардан ва чораи илоҷ ҷустан бошад»8.

    Баррасии маводи забони паҳлавӣ аз он шаҳодат медиҳад, ки ин вожа барои маънии мазкур дар паҳлавӣ низ доираи васеи корбурд доштааст. Чунончи, дар «Фарҳанги форсӣ ба паҳлавӣ» бо иштитоқи зайли ин вожа дучор омадем.

    Зимнан бояд қайд кард, ки асоси замони гузаштаи феъли «гум шудан дар забони шуғнӣ бед аст (асоси замони ҳозираи бес). Асоси замони гузашта дар шуrнӣ аз ара = ai - ta (ау), асоси замони ҳозира аз upa = i = (ai) инкишоф ёфтааст.

    Муқоиса шавад бо феъли «гум шудан» дар забони афғонӣ (пушту): врэкэдал ва вожаи «гум» врэкэда.

2. Дер, дис, дас:

        Агарчи дар вафо бешибҳию дес

        Намедонӣ ту қадри ман дизандес.

    Дар «Бурҳони қотеъ», «Фарҳанги забони тоҷикӣ», «Фарҳанги ашъори Рудакӣ» ба маънии шабеҳ, монанд, мисл, назир ва ҳамто омадааст: Дар забони порсии миёна низ бо маъниҳои зикршуда ба кор бурда мешудааст: дес=из=дес ба маънии шабеҳия ва назир ва монанд бошад.

    Дар забони шуғнӣ ва рушонӣ ин вожа имрӯз барои ифодаи маънии монандӣ, шабоҳат ва назир мавриди корбурд қарор мегирад. Ху виродардум мис дисга курта зохт. «Барои бародарам низ хамин хел (ба ҳамин монанд) курта харидам.

Важаҳо бо асоси дис, дес дар забонҳои ҳиндуевропоӣ ба таври васеъ густариш ёфтаанд.Донишманди маъруфи таърихи забонҳои эронӣ профессор В.И.Абаев ҳини тафсири вожаҳои фидисун ба маънии нишон додан ва дис, дес ба маънии шубҳа, ҳайрат дар забони осетӣ таъкид мекунад, ки асосҳои мазкур инкишоф ва таҳаввулоти маъноиро аз сар гузарондаанд. Маънои ибтидоии онҳо «нишон додан», «ишора кардан» буд ва баъд маънии аломат, монандӣ ва шабоҳатро ба худ гирифтанд ва сипас мафҳуми «ҳайрат ва шубҳа»-ро низ ифода мекарданд.Дар забонҳои гуногуни ҳиндуэронӣ шаклҳои гуногуни ин вожа ба кор бурда шудааст. Чунончи: дар ҳиндуи қадим апд-дис нишон додан», аввасто дивес, сакоӣ дис, суғдӣ геc, паҳлавӣ ап-дес, шугнӣ дивес, рушонӣ дивис, вахӣ гисив, «нишон додан», «ишора кардан», суғдӣ вуг, «шубҳа доштан».

    Дар забони шуғнӣ дивес чун асоси замени ҳозира аз ати = дайа = а (дайс) ва асоси замони гузашта дивихт аз де = дис = та (дайс) инкишоф ёфтааст.

3. Вил/вайл:

Лабат себи биҳишту ман мӯҳтоҷ,

Ёфтанро ҳаме наёбам вил.

    Вожаи вил дар аксари фарҳангҳо ба маънии фурсат ва вақти муносиб барои расидан ба мақсад шарҳ ёфтааст. Дар гӯишҳои Рушон, Бартанг ва Рошорв вожаи вал чун яке аз аҷзои ёвари сухан тобишҳои гуногуни грамматикиро ифода намуда, яке аз вазифаҳои он ифодаи фурсат ва вақти муносиб барои иҷрои коре ё амале бошад: Ту нур хаб му чуданд райс, сарай вал са. Ту имшаб дар хонаи ман меистию пагох. меравӣ.

Вожаи вил/вал бояд бо вожаи зайл, ки дар баъзе забонҳои эронӣ ба вазфаи зарфҳои замон ва макон ба кор бурда шудаанд, алоқаманд бошад. Чунончи: дар порсии бостон - авада «он гоҳ.», «он ҷо», суғдӣ в'бу «он гоҳ», хоразмӣ в'б «он чӣ» «ваб», он ҳо. осетӣ - вҳд «он гоҳ», мунҷӣ оло «он ҷо».15 о", яғнобӣ wat, санглежӣ woδ «онҳо».

    Табдили ҳамсадои d/δ > 1 бадалшавии қонунист, ки бо далоили гуногун собит гардидааст.

4. Саҳм:

Димнаол гуфт; ки то ин бонг чист

Кори ту на ҳасту саҳме бештар.

    Дар фарҳангҳо ба маънии тарс, бим, ваҳм омадааст. Дар ин маънӣ дар забони шуғнӣ дар шакли сам доираи васеи корбурд дорад. Дар матнҳои паҳлавӣ ин вожа бо пасвандҳои rуногун (саҳмен, саҳмген) ба мушоҳида расидааст.

    Таърихи пайдоиши ин вожа аз сатҳман-и порсии бостон, тарс-и ҳиндуи қадим (ба маънии «тарсидан», «ларзидан» ва траҳс=ман-и эронии бостон манша мегирад.18

5. Fуч:

Сиголид дар чанг монанди ғуч

Табар бурда бар сар чу точи хуруҷ.

    Дар «Луғати Фурс» ва «Бурҳони қотеъ» гусфанди шохдори ҷангӣ маънӣ шудааст. Дар забонҳои шуғниву рушонӣ дар шакли гуҷ ба маънии бузғола омада, аз рӯи ҷинсият тағйир меёбад (мардона гyҷ, занона гиҷ). Илова бар ин, дар «Fиёс-ул­луғот» ин вожа инчунин дар шакли куҷ низ оварда шуда, зоҳиран ба лафзи туркӣ будани он ишора мешавад.19 «Муқоиса шавад» қучқор.

6. Гурм:

Хар ки сар аз панди шаҳриёр бипечад,

Пои тарабро ба доми гурм дарафганад.

    Гурм - «ба маънии ғам, андӯҳ ва заҳмати сахт ва гирифтагии дил ва дилгирӣ бошад ва гирифтани андакро низ гӯянд». Дар забони шуғнӣ-рушонӣ таркиби рехтаи «гурм пехтов» ба кор бурда мешавад, ки маънии «дарди дилро баровардан», «дуди ғамро баровардан», «андӯҳро аз худ дур кардан», «ҳавас пир шудан» истеъмол мешаванд.

    Ин вожа дар номҳои хоси одамон ва топонимҳо низ ба мушоҳида мерасад. Чунончи Гурминҷ (номи шахс), Гурманҷин (номи мавзеъ). Бо решаи гар-и эронии бостон ба маънии «дод задан», «фиғон бардоштан» алоқаманд аст, ки дар навбати худ бо решаи гар- (гер, гер)-и ҳиндуевропоӣ марбут мешавад.

    Дар забонҳои эронӣ: сакоӣ гарай «ғам», «андӯҳ», «ташвиш», афғонӣ (пушту варанда «нола», «гиря», тоҷикӣ вирев «нола, фиғон», шуғнӣ виримот «нола, нолиш, осетӣ гарҳаг/гарҳанг «маросимӣ марсияхонӣ, навҳагарӣ барои ҷасади марҳум», бо вожаи гурм алоқаманданд. Баъзе забонҳои ҳиндуевропоӣ низ ин решаро ҳифз намуданд: ғотӣ - кара, кара «нола, нолиш», олмони қадим кара «нола, нолиш» ва м.и.20 «андӯҳ, ғам», англосокс. Бояд тазаккур дод, ки бадалашвии г / г барои забонҳои эронӣ ҳодисаи маъмулист. Масалан: дар порсии бостон гарма, авасто гарэма, сакоӣ грама, граутта, тоҷикӣ-форсӣ гарм, аз тарафи дигар дар суғдӣ варм (варм), яғнобӣ варма, санглежӣ ворм. Гурӯҳи дигари вежаҳо дар таркиби номҳои топонимӣ боқӣ мондаанд.

7. Жи, Жау

Эй он ки ман аз ишқи ту андар ҷигари хеш,

Оташкада дорам саду бар ҳар мижае жи.

    Дар фарҳангҳо ба маънии обдон, обгир, толоб, ҳавз, кӯл, ҷое, ки дар он об ҷамъ шуда бошад, шарҳ ёфтааст. Мувофиқи маълумоти А.Л.Хромов дар шакли ҷаӣ дар лаҳҷаи Мастчоҳ ба кор бурда мешавад ва ҳамчун исми топоним дар болооби водии Зарафшон қайд гардидааст.21 Маводи топонимӣ нишон медиҳад, ки ин вожа доираи васеи густариш дошта, на танҳо қисми водии Зарафшонро дарбар мегирад, балки дар таркиби номҳои топонимии Дарвозу Ванҷ ва ареали густариши забонҳои помирӣ низ дучор меояд.

 

    АДАБИЁТ ВА ТАВЗЕҲОТ:

1. Дар ин бора ниг. В.И.Ливщиц. Согдийские слова в таджикском языке,-Известие Отд.общ.наук А.Н.Тадж. СССР, 1957, №12, с.34.

2. Sogdica, bу W.B.Henning, The Royal Asiatic Sogtiy Lon­ don, 1940.

3. В.И.Ливщиц. Мақолаи зикршуда, с.35.

4. АЛ.Хромов. О некоторых словах языка эпохи Рудаки, сохранившихся в таджикских говорах верховье Зераф­ шана, - Рудаки и его епоха, Сталинабад, 1958, с.89-91; Согдийские слова в говорах та11жикского языка, Извес­ тия. АН. Т. ССР, 1965.№3, с.44-47.

5. Пиромуни муносибати луғавии забонҳои шарқи эронӣ ва забони тоҷикӣ, дар заминаи равобити лаҳҷаҳои чанубу шарқӣ ва забонҳои помирӣ ниг: А.З. Розенфельд. К вопросу о памирско-таджикских языковых отношениях. Труды ИЯ. АН. СССР, 1956, с.273-280. Дарваз­ ские говоры таджикского языка, Труды. ИЯ. АН.СССР, Т.Vl ; Заметки по лексике ванчских говоров, Иранский сборник, м.,1953, с.68-70. Дар бораи иқтибоси калимаҳо аз забони пушту ба забони дарии Афғонистон ниг: Л.Н.Кисилева Очерки по лексикологии языка дари, М.,1973; Р.Фархади Разговорный фарси в Афганистане. М., 1976.

6. А.Нуров. Фарҳанги ашъори Рӯдакӣ, Душанбе, 1990.

7. Л.Р.Додыхудоева. Шуrнанский глагол в историческом освещении, Душанбе, 1989.

8. Русско-афганский словарь, М., с.253.

9. В.И.Абаев. Историко-этнимолоrический словарь осе­ тинского языка, T.I, 1958.

10. Л.Р.Додыхудоева. Асари ишорашуда. с.40.

11. В.И.Абаев. Асари зикршуда, ҷ.IV, с.63.

12. В.А.Лившиц. Асари зикршуда, с. 36.

13. «Ғиёс-ул-луғот», ҷ.11, Душанбе, 1989, с.128.

14. В.И.Абаев. Асари зикршуда, ҷ.11, с. 265-266.

15. А.Л.Хромов. Мақолаи зикршуда.