Шакармамадов О. – ходими илмии шуъбаи
фолклор ва адабиёти Бадахшони ИИГ
ба номи академик Б. Искандаров
ТАШАККУЛЁБИИ ИЛМИ МУОСИРИ ТОҶИК
Агар ба таърихи начандон дур назар афканем ҳануз зиёда аз сад сол пеш муҳаққиқону сайёҳҳони хориҷ ба таърих, забон, расму оин ва уруфу одати, фарҳанги бои қадимии халқи тоҷик таваҷҷуҳи калон зоҳир намуда, ба ҷамъоварию омўзиши ин сарвати пурғановати маънавӣ шуруъ намудаанд.
Нахустин муҳаққиқони рус дар Осиёи Марказӣ аз ин анъанаҳои илмии халқи тоҷик бохабар буданд ва дар солҳои аввали Ҳокимияти Шуравӣ масъалаҳои муҳимтарини тарққиёти саноат ва хоҷагии қишлоқ, баланд бардоштани дараҷаи маориф ва илмро ба нақша гирифтанд. Соли 1924 дар Тошканд “Ҷамъияти омӯзиши Тоҷикистон ва халқҳои Эрон” ташкил гардид. Дар маҷлиси якуми муассисони Ҷамъият олимони намоён, ба монанди географ ва сайёҳ Н. Л. Корженевский, муаррих А. А. Семёнов, филолог ва этнограф М. С. Андреев ва дигарон шомил буданд. Шарқшиноси барҷастаи рус В. В. Бартолд, ки дар омузиши таърихи халқи тоҷик ҳиссаи калон гузоштааст, аъзои фахрии ин Ҷамъият шуд. Фаъолияти Ҷамъият, ки аз соли 1925 то 1929 идома дошт, барои омӯзиши сарватҳои табиӣ, таърих, мардумшиносӣ, забон ва адабиёти Тоҷикистон аҳамияти калон дошт.
Конфронси байналмилалии илмӣ, ки соли 1999 дар шаҳри Санкт-Петербург дар мавзуи “1100 солагии таъсиси Давлати Сомониён” гузаронида шуд, Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар маърузаи худ маҳз саҳми ин муҳаққиқонро дар рушди илми тоҷик ишора карда гуфтанд, ки “тоҷикон ҳеҷ гоҳ хизмати бузурги олимони рус аз қабили В. В. Бартолд, М. С. Андреев, А. А. Семёнов, А. Ю. Якубовский, А. П. Окладников, И. С. Брагинский ва дигаронро аз ёд намебароранд”.
Илми муосир дар Тоҷикистон аз аввалин экспедитсияи, ки дар солҳои 20-30-юми асри сипаригишата гузаронида шуда буд, сарчашма мегирад. Экспедитсияи комплексӣ, ҷидду ҷаҳди геологҳо, биологҳо, иқтисодчиён ва олимони дигар ихтисосро, ки дар он солҳо дар ҳудуди Тоҷикситон фаъолият доштанд, муттаҳид намуда, дар натиҷа маводи зиёди илмӣ ҷамъоварӣ гардид, ки минбаъд барои пажуҳиши перспективӣ ва мақсадноки илмӣ ҳамчун асос хизмат намуданд. Онҳо доим баъд аз худ секторҳои базавиро боқӣ мегузоштанд, ки дар оянда онҳо ба марказӣ илмӣ табдил меёфтанд. Ҳамин тавр, соли 1932 базаи тоҷикистонии АИ ҶИШС ташкил карда шуд, ки он соли 1941 ба филиали тоҷикистонии АИ ҶИШС табдил дода шуд. Мартабаи филиал аз база бо он фарқ мекард, ки ба он институтҳои алоҳида дохил шуда метавонистанд. Масалан, Институтҳои таърих, забон ва адабиёт, геология, зоология, ботаника дар асоси ҳамон секторҳои амалкунанда таъсис ёфта буданд.
Дар ибтидои солҳои 50-уми садаи 20 маълум шуд, ки иқтидори илмии Тоҷикистон аз статуси филиалӣ доштааш болотар рафт ва роҳбарияти ҳамонвақтаи Ҷумҳурӣ бо сардории академик Бобоҷон Ғафуров дар назди Маскав масъалаи оиди таъсис додани Академияи илмҳо гузоштанд.
Дар ин давра илми тоҷик аз ҷиҳати методологияи омўзишу таҳқиқот дар соҳаҳои гуногуни иқтисодиву иҷтимоӣ дар радифи илми пешрафтаи ҷаҳон қарор гирифта буд.
Сессияи якуми Академияи фанҳои РСС Тоҷикистон, ки 14 апрели соли 1951 баргузор гардид, ба фаъолияти он ибтидо гузошт. Нависандаи барҷаста ва олими маъруф устод Садриддин Айнӣ аввалин президенти Академияи фанҳои РСС Тоҷикистон интихоб шуд. Ва ин боиси рамзӣ ҳам буд, зеро илми тоҷик, ки аз Ависенна оғоз ёфт, аз ин пайроҳа берун нарафата минбаъд ҳам бо ҳамин роҳ идома хоҳад дод.
Ташкил ёфтани Академияи илмҳои Тоҷикистон яке аз қадамҳое муҳиме буд дар кори ба вуҷуд овардани самтҳои нави инкишофи илмҳои бунёдӣ ва амалӣ бо назардошоти масъалаҳои васее, ки онро пешравии иқтисодиёт ва инкишофи фарҳангу маориф тақозо мекард.
Дар солҳои аввали Истиқлолият “доктрина”-и рушди илм дар Тоҷикистонро аз сари нав дида баромадн лозим буд. Лоиҳаҳои илмии олимони тоҷик, ки то аз байн рафтани Иттиҳоди Шӯравӣ ҳамчун як ҷузъи барномаи калон ба ҳисоб мерафт, дигар имкони баррасӣ карданро надошт. Дар ин давра афзалиятҳои тадқиқоти илмӣ низ тағир ёфтанд. Лекин пеш аз ҳама сохтори системаи илмиро ҳал кардан лозим буд ва дар мадди аввал Академияи илмҳоро. Аз ин ҷиҳат 29 феврали соли 1996 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон бо олимони Академияи илмҳо мулоқот намуд. Бо эъломи муқаррароти асосии сиёсати давлатӣ дар соҳаи илм ва технологияи муосир Эмомалӣ Раҳмон аз аъзоёни Академияи илмҳо даъват кард, ки аз масъулияти таърихии худ берун нараванд, ҳамеша омода бошанд то ин бори гарони шаҳрвандӣ ва илмиро бар дӯши худ бигиранд.
Ҳадафу вазифаҳои илм дар шакли “Стратегияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи илм ва технология барои солҳои 2007-2015”, ки аз тарафи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон тасдиқ гардида буд, баррасӣ ёфтаанд.
Мақсади “Стратегия” аз он иборат аст, ки системаи самарабахши дастгирии давлат ва рушди илмро таъсис диҳад, то ки диққати неруи илмро барои самтҳои аввалиндараҷаи тадқиқоти илмӣ ва рушди иқтисодию иҷтимоӣ, тезонидани ташаккулёбии инфрасохтори инноватсионӣ ва дар амал истифода намудани онҳо равона созад.
Вақте ки сухан дар бораи инноватсия дар соҳаи илм меравад, мо бояд дарк кунем, ки инноватсия фаъолиятест барои татбиқ намудани кашфиёти илмӣ дар саноату истеҳсолот равона шудааст. Маҳз бо роҳи ба талаботи истеҳсолот наздик кардани илм бозори умум ҳам барои илм ва ҳам барои истеҳсолот имконпазир мегардад. Фаъолияти инноватсиониро метавон ба се марҳила тақсим кард. Аввал, тавлиди ихтироъоти илмии бунёдӣ, дуйум татбиқи ин кашфиётҳо дар сатҳи амалӣ намудани ин ҳадфҳо ва охирон натоиҷи ин кашфиётҳо истеҳсоли маҳсулоти мушаххас ва фурӯши он ба истеъмолкунанда мебошад. Чунин таҷрибаро дар кишварҳои мутараққӣ истифода мебаранд ва имрӯз Ҷумҳурии Тоҷикистон низ ҳамин самтро пеш гирифта истодааст. Ҳалли ин гуна вазифа зоҳиран хеле мушкил аст ва бешубҳа, на танҳо сафарбар кардани қувваҳои худ, балки дастгирии ҷиддии давлатро низ тақозо мекунад. Ва чунин дастгирӣ дар “Стратегияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи илм ва технология” дида мешавад. Он баҳри баланд бардоштани дараҷаи таъсири илм ва техника ба тараққиёти иҷтимоӣ-иқтисодии мамлакат, мустаҳкам намудани иқтидори илмӣ, ба вуҷуд овардани шароити мусоид барои инкишофи минбаъдаи тадқиқоти илмӣ нигаронида шудааст. Дар ин ҳуҷҷати асосӣ таъкид карда мешавад, ки истифодаи захираҳои зеҳнӣ ва ташаккул додани базаи илмӣ-техникӣ яке аз вазифаҳои муҳимми умумибашарӣ буда, ба вуҷуд овардани технологияи рақобатпазир, талаботи истеҳсолот, бизнес, соҳибкорон ба кашфиётҳои илмӣ, ташкил намудани шароити мусоид барои тайёр намудани олимони ҷавон ва мутахассисон, боло бардоштани неруи зеҳнии ҷомеа ба он дараҷае, ки барои тараққиёти кишварамон ва ноил шудан ба ҳадафҳои Стратегияи миллии рушди Тоҷикистон мусоидат кунад.