(дар партави Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28.12.2024)

     Паёми навбатии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ», ки санаи 28-уми декабри соли 2024 баргузор гардида буд, бисёр масалаҳои муҳимро дар бар гирифта буд.

     Пешвои миллат асосан соҳаи маорифро яке аз муҳимтарин самтҳои инкишофи иҷтимоиву иқтисодӣ арзёбӣ карда, барои рушди ҳаматарафаи он ба мақомотҳои дахлдор вазифаҳо ва пешниҳодҳои муфид доданд. Пешвои миллат таъкид карданд, ки дар ояндаи наздик бояд 800 адад биноҳои кӯдакистонҳо ва марказҳои рушди барвақтии кӯдак ва 1000 адад мактабҳои маълумоти миёна сохта ва ба истифода дода шаванд. Илова бар ин, Пешвои миллат пешниҳод намуданд, ки аз 1-уми сентябри соли 2025 бо мақсади боз ҳам беҳтар намудани сатҳи некўаҳволии сокинони мамлакат ва тақвияти ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ маоши вазифавии кормандони муассисаҳои томактабӣ, таҳсилоти миёнаи умумии соҳаи маориф 30 фоиз, маоши вазифавии кормандони дигар муассисаҳои соҳаи маориф, соҳаҳои илм, фарҳанг, тандурустӣ, муассисаҳои соҳаи ҳифзи иҷтимоӣ, мақомоти ҳокимият ва идоракунии давлатӣ ва дигар муассисаҳои буҷетӣ, инчунин стипендияҳо 20 фоиз зиёд карда шавад.

      Пас барои фаҳмидани мақсадҳо ва пешниҳодҳои Певшои миллат мо бояд ҳар як нуқтаи Паёмро хеле ҷуқур ва дақиқ таҳлил намоем ва мақсадҳои онро дарк намоем ва барои пешрафти ҳар соҳае, ки мо бо он сару кор дорем, кӯшиш кунем, кумаки амалии худро расонем.

      Чун бо инкишофи барвақтии кӯдак зиёда аз 10 сол собиқаи корӣ дорам, мехостам ба чанд нуқоти ин самт рӯшанӣ андохта, муҳиммияти онро баррасӣ намоям.

Инкишофи барвақтии кӯдак чист?

      Рушди барвактии кӯдакӣ давраи рушди босуръат ва муҳим - аз давраи ҳомиладорӣ то 8 солагӣ ба ҳисоб меравад. Нигоҳубини босифат дар ин давра - ғизои солим ва мувофиқ, саломатии хуб, муҳофизат, нигоҳубини дуруст ва омӯзиши барвақтӣ - барои рушди ҷисмонӣ, ақлонӣ, иҷтимоӣ-эҳсосотӣ ва инкишофи нутқи кӯдакон хеле муҳим аст.

      Рушди барвақтии кӯдакӣ даврае мебошад, ки барои инкишофи мағзи сари кӯдакон хидматҳои муҳимро пешкаш мекунад. Тақрибан 90% афзоиши майнаи сар дар 5 соли аввали ҳаёт ва тақрибан 80% ин афзоиш дар 2 соли аввали ҳаёт ба амал меояд. Тадқиқотҳо нишон медиҳанд, ки кӯдаконе, ки аз нигоҳубин ва ғамхорӣ маҳруманд ва имкони бозӣ кардан, муошират кардан ва омӯхтанро надоранд, мағзи сарашон хурдтар ва иртиботи асабии камтар доранд.

     Махсусан, давраи байни таваллуд то синни 3-солагӣ давраи инкишофи босуръати майнаи сар мебошад, ки дар он миллиардҳо робитаҳо байни нейронҳои алоҳида муқаррар карда мешаванд. Механизмҳо ва мудохилаҳо барои дастгирии ин рушд бояд аз лаҳзаи таваллуд дастрас бошанд.

      Таҷрибаҳое, ки кӯдакон дар давраи аввали ҳаёт доранд, дар инкифоши майнаи сар нақши ҳалкунанда доранд. Муносибат ба омилҳои мусбӣ, махсусан муносибатҳои устувор ва ҷавобгӯ бо волидон ва дигар калонсолон ва муҳитҳои бехатар ва дастгирии ҳамаҷониба ва ҳаррӯза ба рушди мусбат мусоидат мекунанд.

      Солҳои аввали кӯдакӣ метавонад таъсири мусбӣ ё манфӣ ба инкишофи ҷисмонӣ, иҷтимоӣ ва эҳсосотӣ дар тамоми умр дошта бошад. Дар ҳоле ки таҷрибаҳои мусбӣ метавонанд кӯдаки хурдсолро дар роҳи қавитаре дар тӯли умр гузоранд, таҷрибаҳои осебпазир дар он солҳои ташаккулёбанда метавонанд таъсири дарозмуддат ва зараровар дошта бошанд. Ба рушди кӯдак чӣ таъсир мерасонад?

      Рушди барвақтии кӯдак аз омилҳои зиёд, аз ҷумла генетика, муҳити зист ва муносибатҳо вобаста аст (VeryWell Mind, 2023). Гарчанде ки генетика метавонад рушди кӯдакро дастгирӣ кунад, ба он омилҳои дигар низ таъсир мерасонанд. Инҳо муҳити ҳавасмандкунанда, саломатии хуб ва ҳамкории иҷтимоӣ бо парасторони меҳрубонро дар бар мегиранд.

Марҳилаҳои рушди барвақтии кӯдакон, доменҳо ва марҳилаҳо

      Тадқиқотчиён ва мутахассисон инкишофи барвақтии кӯдакро ба якчанд марҳила тақсим мекунанд. Гарчанде ки дар чӣ гуна тасниф кардани онҳо баъзе тафовутҳо вуҷуд доранд, ба таври умум мувофиқат мекунанд, ки кӯдакон аз марҳилаҳои пешбинишаванда ва шинохташаванда мегузаранд.

      Албатта, ҳар як марҳила пешрафт ва гузариш ба марҳилаи нави торафт мураккаб мусоидат мекунад. Асосан чанд марҳилаи инкишофи кӯдак хеле маъмул ва муҳиманд:

     инкишофи ақлонӣ

     иҷтимоӣ-эҳсосотӣ

     инкишофи ҷисмонӣ

     инкишофи нутқ

      Марҳилаҳои ҳар як домен барои пайгирии рушди кӯдак кумак мекунанд. Марҳила маҳорати муайяншудаест, ки интизор меравад дар муддати муайян ба даст оварда шавад. Онҳо барои муайян кардани он, ки рушди кӯдак маъмул аст ё ба таъхир афтодааст, истифода мешавад. Бо вуҷуди ин, бояд қайд кард, ки гарчанде ки инкишофи кӯдакон одатан бо як тартиб сурат мегирад, кӯдакон бо суръати гуногун инкишоф меёбанд. Баъзеҳо ба сӯи баъзе марҳилаҳо зуд пеш мераванд, дар ҳоле ки дигарон вақти зиёдтарро талаб мекунанд.

      Аз ин рӯ, марҳилаҳои рушдро метавон ҳамчун роҳнамо баррасӣ кард, на ҳадафҳои қатъӣ. Ҳар як шахсе, ки бо кӯдакони хурдсол алоқаманд аст - аз волидон ва парасторон то онҳое, ки ба саломатӣ ва таҳсилоти барвақтии кӯдак машғуланд, кӯшиш мекунанд, ки кӯдакро дастгирӣ кунанд ва имкониятҳо ва таҷрибаҳоеро фароҳам оранд, ки ба рушди беҳтарини кӯдак мусоидат кунанд.

     Тибқи иттилои Институти Сиёсати Омӯзиш, тадқиқотҳо пайваста нишон медиҳанд, ки кӯдаконе ки бо таҳсилоти босифати барвақтӣ таъмин мешаванд, аз манфиатҳои устуворе, ки солҳои оянда идома меёбанд, бархурдор мегарданд. Илова бар ин, Институти Сиёсати Омӯзиш қайд мекунад, ки кӯдаконе, ки дар барномаҳои томактабӣ ё барвақтии кӯдакӣ иштирок кардаанд, дар муқоиса бо онҳое, ки аз ин гуна шароитҳо ва имкониятҳо маҳрум буданд, дар тӯли солҳои таҳсилашон натиҷаҳои беҳтари таълимӣ нишон медиҳанд.

 

UNICEF Data (2023), Early Childhood Development,

Very Well Mind (2023), How Genes Influence Child Development, https://www.verywellmind.com/genes-and-development-2795114

Western Australia Department of Health (2023), Child Development https://www.healthywa.wa.gov.au/Art.../A_E/Child-development

Harvard University (2023), What Is Early Childhood Development? A Guide to the Science (ECD 1.0) https://developingchild.harvard.edu/.../what-is-early.../